Fatih ilçesine bağlı bir semttir. Bizans döneminde, bölgenin ismi “Deuteron” dur. Constantinus surunun hemen dışında kalıyordu. Bizans döneminin en büyük su haznelerinden olan “Aspar Su Haznesi” buradaydı. Bizans döneminde, burada çok sayıda manastır ve kilisenin varlığı bilinmektedir. Bunlardan St Notaire kilisesinin bulunduğu yere, Mehmet Ağa Cami ve hamamı kurulmuştur. Osmanlı döneminde: şehrin ilk yerleşimlerinden birisidir. 1875 yılındaki şehir haritasında, bu bölgede çok sayıda medrese ve tekkenin bulunduğu görülmektedir.
Fetihten sonra, Karadeniz kıyısında Çarşamba’dan getirilen bir gurup insan buraya yerleştirilir. Ayrıca: burada eski dönemlerden bu yana, şehrin en büyük pazarı kurulur. Bu Pazar, çok kalabalık ve her türlü insanla dolu olduğu için “Çarşamba pazarı” deyimi ortaya çıkmıştır.
Çarşamba semtine gitmek için, Fatih külliyesinin batı kanadından çıkıp, Haliç caddesi takip edilmelidir. Günümüzde Çarşamba semti ilginç bir yerdir. 20 bin kişinin yaşadığı semt sakinlerinin çoğunun cemaat üyesi olduğu, geri kalanların ise muhafazakar oldukları söyleniyor.
Yani: burada ev kiralamak, kot pantolonla gezmek, açık kıyafetle gezmek mümkün değildir. Neyse, bizim amacımız İstanbul’un tarihi ve turistik yerlerini gezmek, tanıtmak olduğuna göre, bu konulara fazla girmeden gezimize başlayalım.
MEHMET AĞA KÜLLİYESİ
Fatih Çarşamba’da, Hatip Muslihiddin Mahallesi Mehmet Ağa camii sokağındadır.
Külliyeyi yaptıran Hacı Mehmet Ağa: Sultan III. Murat döneminde, harem ağalığı yapmış, ilk Habeş asıllı kişidir. Kendisi III. Murat’a yakınlığı sayesinde nüfusunu arttırmış, Akağalara (Osmanlı sarayında hizmet eden hadım ağalarının unvanıdır) nazaran daha büyük kudrete ulaşmıştır. Akağaların idaresindeki Haremeyn Şerifeyn ve selatin vakıflarının nazırlıklarına atanmasıyla birlikte, gücü daha da artmıştır.
Bu külliye dışında: Üsküdar’da 2 mescit ve Divanyolu’nda medrese, mektep ve sebil yaptırmıştır.
Büyük bir araziye yayılan külliye, 1585 yılında mimar Sinan’ın çırağı mimar Davut Ağa tarafından yapılmıştır. Çünkü külliye çevre duvarının doğu kapısının üstünde bulunan kitabede Davut Ağanın ismi yazılıdır. Ancak Sinan eserlerinin listesini veren “Tuhfet ül Mimarin” de, Sinan cami ve türbenin adını zikretmiştir ve bu yüzden her iki eser de Sinan’ın eseridir diye kabul edilmektedir.
Külliye, Sinan’ın Mekke’de olduğu 1585 yılında tamamlanmıştır. Dolayısıyla Mimar Sinan tarafından katkıda bulunulduğu düşünülmektedir. Çünkü genel olarak Sinan dönemi mimari ayrıntıları korunmuştur. Bu arada bir not, caminin mimarı Davut Ağa, 1619 yılında kötü itikat töhmetiyle Vefa meydanında öldürülmüştür.
Külliye: cami, tekke, medrese, çeşme, türbe ve hamamdan meydana gelir. Medrese ve tekke, günümüze ulaşmamıştır. Külliyenin doğu ve batıda olmak üzere iki kapısı vardır. Bu kapıların yanlarında, sivri kemerli iki çeşme bulunur. Abdest muslukları, son cemaat yeri revağının karşısına, ön avlunun kuzeyindeki çevre duvarına yerleştirilmiştir.
Mehmet Ağa camisi
Giriş mekanının, iki yanına yapılmış ahşap mahfil, tarihi belli olmasa da klasik dönemi çağrıştıran ayrıntıları ve yapım tekniğiyle ilginç bir örnektir. Cami kare planlıdır. 8 ayakla taşınan kubbesinin çapı 11.80 metredir. Kubbe doğrudan beden duvarı üzerine oturmayıp, mukarnas başlıklı, duvarlara bitişik sekiz payenin üzerine oturur. Kubbe tavanına ayet hattı işlenmiştir.
Kubbeyi taşıyan kemerler, her duvarda ikişerden toplam sekiz adet duvar payesine oturmaktadır. 180 metrekarelik kapalı alanı bulunan camide, aynı anda 350 kişi ibadet edebilmektedir. Mihrap: mermerdir, dışarıya taşkındır ve yarım kubbe ile örtülmüş, çevresi çini kaplanmıştır. İç mekandaki pandiflerde bulunan çini rozetler ilgi çekicidir. Bu çiniler: 16 ve 18’nci yüzyıl çinilerinin en güzel örnekleridir.
Sır boyama tekniğiyle yapılmış çinilerin bazıları İznik ve Kütahya, bazıları ise Tekfur sarayı çinileridir. Alt pencerelerin üstünde, çini üzerine hat sanatının güzel örnekleri işlenmiştir. Minber: mermerdir ve geometrik geçmelerle süslüdür. Vaaz kürsüsü: ahşap ve sadedir. Beyaz taşlı minare: yanının sağındadır. Cami: 1744, 1938 ve 1982 yıllarında restore edilmiştir.
Mehmet Ağa Türbesi
Külliyenin güneydoğu köşesindedir. Kare planlıdır. Türbenin üstü, sekizgen kasnağa oturan bir kubbeyle örtülüdür. Kesme küfeki taşından inşa edilen türbe, taş ve tuğla dizileriyle oluşan almaşık duvarlı camisine kıyasla daha imtiyazlı bir tasarım gösterir. Kuzeydeki basık kemerli kapı, sade olmakla birlikte bir kitabesi bulunmamaktadır.
Türbenin giriş cephesinde, bir zamanlar var olan ahşap direkler günümüze ulaşmamıştır. Türbenin giriş cephesinde kapı, onun iki yanında birer alt pencere, daha yukarıda üç adet tepe penceresi bulunur. Günümüzde badana ile kapatılan iç mekanda, yapıldığında kalem işleri bulunuyormuş. Türbede: 1590 yılında ölen Mehmet Ağanın kabri buradadır. Türbe çok yıpranarak günümüze ulaşmış, yıkılmaması için geçici demir profillerle desteklenmiştir. Kubbesi kurşun kaplıdır.
Mehmet Ağa Kütüphanesi
Kütüphane bölümü, parmaklıklarla harimden ayrılmıştır. Bu kütüphanede bulunan eserler: son olarak 1949 yılında Süleymaniye Kütüphanesine nakledilmiştir. Kütüphane koleksiyonu: Tayfur Ağa, Pertevniyal Sultan ve Mahpeyker Kösem Sultan vakıf kitapları eklenerek oluşturulmuştur. Kütüphane kitapları en son olarak 1949 yılında Süleymaniye kütüphanesine taşınmıştır.
Mehmet Ağa Darul Hadisi-Medresesi
Mehmet Ağa camisinin güneyinde, iki sokağın birleştiği yerdedir. Darul Hadis: içinde hadis ilminin okutulduğu medresedir. En yüksek medrese sınıfındadır. Banisi Haşebi Mehmet Ağa’dır. 10 odalı bu medreseden, günümüzde sadece bazı duvarları ulaşmıştır ve halen odun deposu olarak kullanılmaktadır.
Mehmet Ağa hamamı
Camimin kuzeybatısında bulunan ve Sinan eseri olmayan hamam, 1585-1586 yıllarında eklenmiştir. Bu çifte hamamın ismi tezkirelerde bulunmaz. Hamam, cami içinden parmaklıklarla ayrılmış kısımdadır.
İSMAİL EFENDİ CAMİİ-MEDRESESİ
Çarşamba semti, bu cami ve medrese çevresinde kümelenmiştir. Bu küçük cami: Manyasızade caddesinde, iki dar sokağın çakıştığı köşededir. Hani küçük kelimesini kullandım da bu kelime aslında büyük anlam ifade etmektedir. Çünkü bu gösterişsiz caminin en büyük özelliği: dünyada “Kabe” ölçülerine göre yapılmış tek cami olmasıdır. Caminin boyutları Kabe ölçülerine göre yani 9 x 11 metre olarak yapılmıştır. Her bir yüzeyin ölçüsü, Kabe gibi farklıdır. Cepheler: 11.68 m, 12.04 m, 10.18 m ve 9.90 m. dir.
Hatta: caminin, camiyi yaptıran Şeyhülislam İsmail Efendinin evi iken camiye dönüştürüldüğü söylenir. Ebu İshak İsmail Efendi: 1645 yılında burada doğmuş ve 18’nci yüzyılda Şeyhülislamlık yapmış ve ardından Şeyhülislamlıktan azledilmiş Osmanlı din adamıdır.
Cami: 1723 yılında yaptırılmıştır. Ancak bu camiyi yaptırırken, buranın farklı bir şekilde olmasını istemiştir ve bunda başarılı olmuştur. Çünkü cami birçok yönden diğer camilerden farklıdır. Kagir ve kubbeli cami, Lale devri Osmanlı mimarisinden barok üsluba geçiş dönemi örneklerindendir. Fevkani olduğundan merdivenlerle çıkılır. İki katlıdır. Caddedeki kemerli kapıdan geçilerek avluya girilir. Avludan merdivenle beş gözlü, üzeri beş küçük kubbeli son cemaat yerine girilir.
Ana kubbenin iyi yanında, küçük üçer kubbe bulunur. Caminin içinde, cemaat bölümünde, sekiz mermer sütunun üstünde, kadınlar mahfili bulunur. Buranın üstünde, beş küçük kubbe vardır. Cami: 1894 yılındaki büyük İstanbul depreminde harap olur, minaresi yıkılır. Ardından bir süre: yöredeki bakırcı ve kalaycılara mekan olur. 1952 yılında ise Vakıflar İdaresi tarafından aslına sadık kalınarak onarılır ve yeniden ibadete açılır.
Bu yenileme sırasında, son cemaat yerinin yanına, harim büyüklüğünde betonarme bir bina yapılarak cami genişletilmiştir. Eski şadırvanın yerine de bugünkü mermer hazneli, barok kabartmalı şadırvan yapılmıştır. 1988 yılında, son cemaat yerinin arkasına, betonarme, tavanı beton, iki katlı, geniş bir ilave daha yapılarak namaz kılma mahalli büyütülmüştür.
Minare: caminin sağ tarafındadır, kesme taştan örülmüştür ve tek şerefelidir. Girişi kadınlar mahfilindendir. Caminin kuzeyinde bulunan, iki katlı ve cephesi dışa taşkın Sıbyan Mektebi, günümüzde misafirhane olarak kullanılmaktadır. 1748 yılında Şeyhülislam Esat Efendinin yaptırdığı bina da günümüzde Kur-an Kursu olarak kullanılmaktadır.
İsmail Efendi, 1723 yılında cami inşaatı bittiğinde hastalandı ve 8 Ağustos 1725 tarihinde öldü. Ertesi günü, cami haziresine defnedildi. (etrafı çevrili, girilmesi yasak bölümde) Bu sülaleden daha sonraki Osmanlı döneminde Şeyhülislamlık yapmış 4 kişinin daha mezarı cami haziresindedir.
DARÜŞŞAFAKA LİSESİ
Darüşşafaka cemiyeti, 1868 yılında Türk tarihinin okul amaçlı ilk binasının inşaatına başladı. Çünkü okul olarak genellikle eski konak ve kışla binaları kullanılıyordu. Okul binası: İtalyan mimar Barironi tarafından tasarlandı ve Dolmabahçe Sarayı mimarbaşı Ohennes Balyan tarafından yapıldı. 29 Haziran 1873 tarihinde okul parasız yatılı ve özel stütü ile kapılarını açtı.
Kız ve erkek öğrenciler aynı çatıda eğitim yapacak şekilde düzenlendi. 1993 yılında Darüşşafaka Lisesi, öğrenci sayısındaki artış nedeniyle, yüzyılı aşkın süredir kullandığı binadan, Maslak kampüsüne taşındı. Okul binası da, yüksek okul yapılmak üzere Ziraat Bankasına satıldı. Aradan geçen sürede, yüksek okul yapılmadı, daha sonra Milli Eğitim Bakanlığına devredilen bina, günümüzde İmam Hatip Lisesi olarak kullanılacaktır.
MURAT MOLLA KÜTÜPHANESİ
Tevfik Cafer mahallesi, Murat Molla Sokaktadır. Rumeli Kazaskeri Damatzade Şeyh Murat Molla: ilk olarak Sultanselim civarında 1769 yılında önce tekkesini yaptırmıştır. (Bu tekke yangında yanarak yok olmuştur.) Daha sonra: yani tekke bittikten sonra, 1775 yılında kütüphaneyi yaptırmıştır. 1773 yılından itibaren tekke ve kütüphanenin masraflarının yazıldığı olduğu Evkafının hesap defteri bulunur. Kütüphanenin tekke binasıyla yakın ilişkisi vardır. 1896 yılındaki bir sayıma göre, kütüphanede 1836 kitap bulunmaktadır.
1910 yılında bazı vakıf kütüphaneleri binaları yenilenmesi durumunda kitapları buraya taşınmıştır. Çarşambadaki Esad Efendi ve Ali Paşa civarındaki Saliha Hatun kütüphaneleri de buraya taşınmıştır. Cumhuriyet yıllarında da bazı kütüphaneler buraya nakledilmiş, tekke ve zaviyelerin kapatılması nedeniyle daha fazla bağış alınmış ve buradaki kitap sayısı 10.825 olmuştur. 1949-1954 yılları arasında, kütüphanedeki diğer koleksiyonlar Süleymaniye Kütüphanesine devredildi ve burada sadece Murat Molla koleksiyonu bırakıldı.
Bu koleksiyonda 1856 kitap bulunuyor. Kütüphaneyi oluşturan iki binadan, biri küçük diğeri büyüktür. Binalar kare planlıdır. Kapıdan içeri girildiğinde sol yanda: kütüphane memurunun oturması için kubbeli bir büyük oda görülür. Hatta kütüphaneye girilince, insana bir mabet haşmeti ve duygusu verir. Asıl kubbe, 60 cm çapında, dört büyük beyaz mermer sütuna istinat ettirilmiştir. Bu sütunlar da eski Bizans binasından alınmıştır.
Düz devam edildiğinde ise, üstü tonozla örtülü bir Bizans binasının zemin katı üzerine yapılan, kütüphane bulunur. Kütüphanenin üstüne yapıldığı Bizans binası, Bizans yapılarını tetkik eden araştırmacı Mortman’a göre, Aya-Lorya denen bir dini yapıdır. Tekke yıkıldıktan sonra: bahçede bulunan ve uzun zamanın ardından yıkılan Bizans yapısının temelleri üzerine, gerek bu yapının taşları kullanılarak ve gerekse dışarıdan getirilen taşlarla kütüphane inşa edilmiştir.
Kütüphane 12 metre kare civarındadır. Türk-İslam mimarisinin erken dönem örneği olarak önem taşır. Karahanlılar camilerinden başlayarak, ardından Anadolu’da 15’nci yüzyıl ortalarından itibaren Osmanlı cami tasarımında geliştirilen, merkezi kubbeli ve dört yarım kubbeli şemayı yansıtır. Kitapları rutubetten korumak için yapıda küçük pencereler açılmıştır.
Binanın kapısı üzerinde bulunan kitabenin metni, dönem şairi Fitnat Hanıma (Murat Mollanın eşidir) aittir. 1999 depremde yapı hasar görünce, buradaki kitaplar Süleymaniye kütüphanesine taşınmıştır.
LOKMACI DEDE TÜRBESİ
İsmail Ağa camisi yakınında, Lokmacı Dede sokağındadır. İsmi: Seyyid Şeyh Ahmet İzzet Efendidir. Ahmet İzzet Efendi: Sultan II. Mahmut döneminin önemli kişilerinden Emin Efendinin oğludur. Çocukluğunda gördüğü bir rüya üzerine: Sineklibakkal’daki, Kuşadalı Halveti hazretleri tekkesine katılmış ve onun gözde halifelerinden biri olmuştur. Ahmet İzzet Efendi: ömrünün son yıllarını imamlık ve şeyhlik yaparak geçirir. Fakirlere ve öğrencilere destek verir, yedirip içirirdi. Önemli özelliklerinden birisi de hastalara bakıp dertlerine deva olmasıdır. Çaresiz insanlara yol gösterirdi.
KOVACI DEDE CAMİİ
Yavuz Selim ilköğretim okulunun yanındadır. Halveti Şeyhi Sevindik Şucaaddin tarafından 15’nci yüzyıl sonlarında yapılmıştır. Aslında zaviye iken 17’nci yüzyılda Vardarlı Kovacızade Şeyh Mehmet Efendi tarafından minber koydurulmuştur. Zamanla harap olan yapı, 1984 yılında tekrar inşa edilmiştir.
ASPAR SARNICI-ÇUKURBOSTAN
Çarşamba semti içindeki burası “Çukurbostan Parkı” olarak isimlendirilmiştir. Kuzeyinde Sultan Selim caddesi, güneyinde Yavuz Selim caddesi vardır.
Burası İstanbul şehrinde Bizans döneminden kalma açık bir sarnıçtır. Osmanlı döneminde halk arasında açık hava sarnıçlarına “Çukurbostan” denilmiştir. Bu sarnıca Bizans kaynakları “Xerokipion” ismini vermişlerdir. Çünkü: bu sarnıçların üstü açık bırakıldığında, o zamanlar açık havanın suyu temizlediğine inanılıyordu. Ancak yine bazı varsayımlara göre, sarnıçların üstünün açık bırakılmasının sebebi: bu sarnıçlarda, tarlaları sulamak için gereken suyun toplanmasının sağlanmasıdır.
Ancak Belgrad Ormanlarında bazı bentlerin yapılmasının ardından, bu sarnıçlar kullanılmamaya başlanmıştır. Öte yandan, yapılan bazı araştırmalara göre, bu tesislerin su sarnıcı değil, askeri kışla olarak kullanıldıkları da iddia edilmektedir. Bu iddiayı destekleyen ise: bu sarnıçlar yapılırken, suyun dışarıya sızmaması için iç yüzeyleri ve sarnıcın tabanının su geçirmez bir sıva ile kaplanmamış olmasıdır. Duvarların iç yüzeyinde, sıva izine rastlanmamıştır.
Ayrıca su toplama havuzu olarak yapılan tesislerde, tabanda, suyu tutacak şekilde, büyükçe taş plakalar kaplanıyordu. Su sızdırmazlığı için taş plakaların arasına özel bir derz dolgusu yapılıyordu. Ancak günümüzde, bu tür su sarnıcı olarak nitelendirilen yerlerin tabanlarında sadece toprak dolgu vardır ve taş plakalarla kaplanmamıştır. Bu yüzden, bu tesislerin su sarnıcı değil, bir askeri kışla olarak kullanıldığı ileri sürülmektedir. Son bir not, Çarşamba Çukurbostan olarak anılan tesiste, çok önemli bir yapının kalıntılarına rastlanmıştır. Tesisin kuzeydoğu köşesinde bulunan harabenin Geç Roma dönemine ait bir hamam olabileceği düşünülmektedir.
Sarnıcın İmparator Leon I (457-474) yılları arasında General Aspar tarafından yaptırılmıştır. Germen kökenli bir ordu komutanı olan General Aspar, İmparator Leo I emriyle 471 tarihinde idam edildiğinden, sarnıcı yapım tarihi bu tarihten öncedir yani muhtemelen 459 veya 460 yılı olduğu düşünülmektedir. Bizans kayıtlarına göre, sarnıcın çevresinde: Manuel ailesine ait bir saray ve Kaioma ve St Thedosie ailelerine ait manastırlar bulunuyordu. Sarnıcın uzun kenarı 151 metredir. Dikdörtgendir. Derinlik 10.80 metredir. Zemin zamanla toprakla dolduğu için günümüzdeki derinlik 8 metre civarındadır. Duvar kalındığı 5 metredir. Duvar yapımında tuğla ve küçük taş dizileri bir sistem dahilinde kullanılmıştır.
Sarnıç, Bizans’ın son dönemlerinde önemini kaybederek kurumuştur. 1540 yılında İstanbul’a gelen gezgin Gylles’in yazdıklarına göre, o tarihte burası bir bahçedir. Çünkü Osmanlı kültüründe, akan suyun temizliğine, duran suyun pisliğine olan inanış vardır ve bu sarnıçlar kullanılmamıştır. Fetihten sonra, içine evler yapılmış ve bir mahalle oluşturulmuştur. Ama yerleşim yerleri, bir yangında yok oluştur. 1940 yılında burada bir kısım ahşap evler ve bir mescit bulunuyordu.
1950’li yıllarda ise bu ahşap evler ve mescit yıkıldı. Betonarme binalar yapıldı. 1985 yılında buradaki tüm binalar istimlak edildi ve yıkıldı. Sarnıcın zeminine beton döküldü ve bir süre semt pazarı olarak kullanıldı. Ancak pazarcılar bulundukları yeri terk edip buraya gelmediler. Ardından günümüzde buraya basketbol sahası, park ve büyükçe bir otopark yapıldı.
SULTAN SARNICI
Aspar sarnıcının karşısında, Darüşşafaka Lisesinin köşesindedir. Ancak burası kapalı sarnıçtır. İstanbul’un en büyük kapalı sarnıcıdır. Yapım tekniği ve bezemeleri değerlendirildiğinde muhtemelen İmparator I. Theodosios (379-395) döneminde yaptırılmıştır. Şehrin 4’ncü tepesinin su ihtiyacı karşılanıyormuş. Ana mekan, düzenli aralıklarla yerleştirilmiş, 7 granit ve 21 beyaz mermer olmak üzere toplam 28 sütunludur.
Bu sütunlarla birbirine paralel beş dikdörtgen bölüme ayrılmıştır. Kalın taşıyıcı duvarlar üstünde, birbirinden farklı olan özenle işlenmiş korint tarzında başlıklar vardır. Birkaç sütun gövdesinde ve başlıkların taşıdığı tuğla kemer ayaklarında haç monogramları ve yapan ustaya ait olduğu düşünülen bazı harfler vardır. Sarnıcın ölçüleri: 29 x 19 metredir. Bizans dönemi için çok önemli olan bu sarnıç, daha sonra uzun yıllar boş kalmış, iplik bükücüler ve marangozlar tarafından kullanılmıştır. Bu esnada yapı tahrip edilmiş ve doğal dokusu kaybolmuş, burası atık malzemelerin depo edildiği bir yer haline dönüşmüştür.
2000 yılında sarnıçta büyük bir restorasyon çalışmasına girişilmiştir. 260 kamyon çöp ve moloz çıkarılmıştır. 7 yıl süren restorasyon çalışmaları sonucunda burası kongre, seminer, konferans gibi toplantılar ve özel organizasyonlara ev sahibi yapacak bir mekan haline dönüştürülmüştür. Ayrıca burada bir restoran hizmet vermektedir.
