Ankara’da isminden en çok bahsedilen camidir.
Ankara’nın Ulus semtindedir. Roma dönemine ait antik, Augustus Tapınağının bitişiğindedir.
İlk yapılış tarihi: 1427-1428 yılları arasındadır. Mimar: Mehmet Bey tarafından yapılmıştır.
HACI BAYRAM
Osmanlı tarikatları içinde, Bayrammiliğin kurucusu Hacı Bayram Veli’nin ölümünden iki yıl önce yaptırılmıştır. Daha sonra yapılan ilavelerle genişletilmiştir.
Augustus Tapınağına bitişik olan cami ve türbe olmak üzer, önce iki bina yapılmış ise de, sonradan caminin kuzey ve batı cephelerine yapılan ilavelerle, bina büyütülmüş ve genişletilmiştir.
Günümüzdeki mimari yapısı: 17 ve 18’nci yüzyıl camilerinin karakteristik özelliklerini taşımaktadır. Uzunlamasına, dikdörtgen bir planı bulunur. Tamamı kerpiçtendir. Taş kaideli, tuğla duvarlı ve kiremit çatılıdır.
Cami, ahşap üzerine kalem işi süslemeleri, çini süslemeleri bakımından da oldukça zengin bir yapıdır. Cami içindeki ahşaplar üzerinde: Nakkaş Mustafa’ya ait boyama nakışlar vardır.
Dikdörtgen plandaki esas ibadet mekanının Batı kenarı ile kuzeyinde, ikinci kat teşkil eden mahfiller bulunmaktadır. Bunların Batı mahfili, kadınlara tahsis edilmiştir. Kuzey mahfili ise, caminin ilk yapılışında, bugünkü kadar büyük olmadığı, fakat tavanlardaki nakışları yekpare oluşuna göre, en son 18’nci yüzyılda yapılan tamirat neticesinde, genişletilerek bugünkü durumunu aldığı anlaşılmaktadır.
Dış duvarlarda yer alan, dikdörtgen ve söveli pencerelerin üzerinde, sivri kenarlıklar dikkati çeker. Batı cephesindeki iki pencere içeri alınmıştır. Güneybatı duvarlarında bulunan mermer üzerine yazılı kitabede, 1714 tarihi okunmaktadır ki, bu kitabeler, 3.Ahmet zamanında yapılan tamirata ait kitabelerdir.
Kıble duvarının, 1/3 nü tavana kadar kaplayan mihrabı, Ankara’daki diğer camilerin mihrabları gibi, alçıdan ve aynı ustanın elinden çıkmışcasına, büyük benzerlik gösterir. Alçı ile yapılmış mihrabın 3 kenarını, iç içe 4 bordür çevirmektedir. Mihrab inişi dikdörtgen olup, üst kısmı zengin mukarnaslarla süslenmiştir.
Gerek kuzeydeki mahfili ve gerekse esas ibadet mekanı tavanı ile mahfili tavanı ortasındaki göbek ve kenar pervazları, 18’nci yüzyılda yapıldığı anlaşılan aşı boyalı nakışlarla süslenmiştir.
Ayrıca, kuzeydeki mahfil pervazları ve pencere kenarlarındaki pervazların üzeri, aynı şekil nakışlarla süslenmiştir. Koyu sarı, kırmızı, koyu yeşil ve kahverengi olarak, gelincik çiçeği, hatayi, karanfil ve kıvrık dalların eşlik ettiği nakışlar, tam bir armoni içinde bulunmaktadır. Tavanın diğer yüzeyleri, ince çıtalarla kare bölümlere ayrılmıştır.
Mahfil tavanını esas ibadet mekanı tavanından ayıran kirişin, kenarlarında ise küçük kartuşlar içinde, kuran kitabeleri yazılıdır.
Türbe kasnağının alt hizasına kadar yükselen kaide, bir silme ile kesilmekte ve bundan sonra tuğla malzemeden devam etmektedir. Üçgen satıhlarda gövdeye geçmeden önce, kürsüyü tekrar bir taş silme kesmekte ve silindirik minare gövdesi başlamaktadır.
Mihrabın solundaki ahşap minber, ayrı bir güzelliği sahip bulunmaktadır. Ajurlu olarak işlenmiş merdiven korkulukları ile merdiven altındaki büyük üçgen panodaki yıldız, üçgen, beşgen ve altıgenler teşkil eden geçme parçaların yüzeyleri, aşı boyalı nakışlarla süslüdür.
ONARIM:
Sanat tarihi bakımından olduğu kadar, kültür tarihi bakımından da büyük önemi olan külliye, geçirmiş olduğu devirlerde zaman zaman yapılan tamirlerle, günümüze kadar gelmiş bulunmaktadır.
Kıble duvarının sağ kanadında, beden duvarının üzerinde yeşil sırlı tuğla ile yazılmış kitabelerde, eserin bir defa da Sultan 3.Ahmet zamanında (1703-1774) Hacı Bayram Veli torunlarından, Mehmet Baba tarafından tamir ettirildiği yazılmıştır.
Bundan sonra, Sultan 3. Mustafa zamanında (1757-1774)da, bir defa daha tamir edilen caminin içindeki çinileri de tamamlanmıştır.
Günümüzde ise: Caminin çevresindeki otoparklar kaldırılmış ve bu karışık görüntü bitirilmiştir.
TÜRBE
Caminin mihrabına bitişik olan: Hacı Bayram Türbesi, 1429 yılında yapılmıştır. Türbe: kare planlı, sekizgen tamburlu ve üzeri kurşun kubbe ile örtülüdür. Caminin bahçesinde, bir de, Osman Fazıl Paşa Türbesi bulunmaktadır.
Hacı Bayram Veli türbesinin beden duvarlarında, muntazam olmayan, 5 kenar halinde çıkıntı teşkil eden kaide, Augustus mabedinden alınan spoli taşlardan yapılmıştır.
MİNARESİ
Güneydoğu duvarında, iki şerefeli minaresi bulunmaktadır. Bu minare: kare planlı, taş kaideli, silindirik tuğla gövdelidir.
Minarenin yarısı, türbe duvarı içinde kalacak şekildedir. Oldukça yüksek gövdeli minare üstünde, kirpi çıkıntılı birinci şerefe, bunu takiben daha ince bir gövde ile daha küçük ölçüdeki ikinci şerefe yer alır.
Petek ve üzerini örten konik külahla minare nihayetlendirilir. Caminin mekan konstrüksoyunu ile proporsiyon bakımından ahenksiz olan minarenin gövdesi, beyaz taş kuşakla, bölümlere ayrılmıştır.