Kozluk, Batman arası: 60 km. Kozluk, Siirt arası: 65 km. Kozluk, Bitlis arası: 81 km. Kozluk, Silvan arası: 50 km. Kozluk, Diyarbakır arası: 130 km.
TARİHİ
İlçenin eski ismi “Hazo” dur. Hazo’nun kuruluşu, Selçukluların Anadolu’ya gelmesinden çok önceye kadar gider. Cumhuriyetin ilk yıllarında Muş iline bağlı bir yerleşim yeri olmasına rağmen, nahiye statüsü kazanınca Sason ilçesine bağlanmıştır.
1938 yılında ise, Kozluk adı ile Siirt iline bağlı bir ilçe olmuştur. 1990 yılında Batman’in il olmasıyla Batman iline bağlanmıştır.
İlçe halkı, 1990’lara kadar çarşı olarak adlandırılan dağ yamacında yerleşimi sürdürmüştür. Bu tarihten sonra ise hem artan nüfus hem de toprak dolayısıyla Üçyol olarak adlandırılan ovaya yerleşmeye başlamışlardır.
Kozluk’a bağlı köylerin yarısı ovalı, yarısı ise Dağlı denilen kişilerden oluşur. Her iki kesim arasında çok önemli farklılıklar vardır. Ovalılar daha uysal ve tarım ile uğraşırken, şehirli denilen kesimler ise genellikle sert mizaca ve kararlı, zora başvurmayı seven bir doğaya sahiptir.
GENEL
Batman ilinin en büyük ilçesidir.
İlçe halkının geçim kaynağı tarım ve hayvancılıktır. Ancak ilçenin en büyük özelliği, büyük kentlere yoğun göç vermesidir. Çünkü bir zamanlar, bu yörede tütün alımı, ilçe merkezinde yaprak-tütün işletmesinin kurulması nedeniyle ilçe halkı geçimini sağlarken, son yıllarda gerek tütün ekiminin sınırlandırılması ve gerekse birtakım hadiseler olmuştur. Yani, ekonomik sıkıntılar, ilçeden dışa göçe tetiklemektedir.
GEZİLECEK YERLER
ANGEBİRE (TOSUNPINAR)
İlçede bulunan Aygebire bölgesi hem ağaçlık hem de yeraltı su kaynağı dolayısıyla yazın iyi bir tatil bölgesidir.
KOZLUK (HAZO)KALESİ
İlçe merkezinde Kale mahallesinde, yöreye hakim bir tepe üzerinde kurulmuştur. Ancak kalenin kesin olarak hangi tarihte ve kimler tarafından kurulduğu bilinmez. Muhtemelen, yani tahminlere göre, MS 416 yılında Per hanedanı için bir dini merkez olarak kayalık bir tepenin üzerine inşa edildiği düşünülür.
Zaten kale uzun yıllar İran İmparatorluğuna bağlı kalmıştır. 5’nci yüzyılda, bir Nasruti piskoposluğunun merkezi durumunda iken, MS 639 yılında İyaz Bin Ganem komutasındaki Müslüman orduları tarafından ele geçirilmiştir.
Öte yandan, ortaçağda bu bölgeden geçen ipek yolunun da takip ve kontrolü için kurulduğu kabul edilir. Kale: Hasankeyf, Siirt ve Silvan (Maiferkeyn) arasındaki üçgende yer alan Erzen bölgesinin önemli kalelerinden biridir. Kalenin büyük bölümü yıkılmıştır.
Küçük bir kısmı günümüze ulaşmıştır. Kalıntılardan anlaşıldığına göre: Hazo kalesinin iç kaleden ibaret olduğu söylenebilir. Kalenin güneybatısında, silindirik bir burç ve burcun batısında sur duvarları uzanır.
u burç ve sur duvarlarında, düzgün kesme taş ve kırma taş kullanılmıştır. Doğusunda ise, dikdörtgen ikinci bir burç vardır. Ancak oldukça tahrip olmuş ve metruk durumdadır. Kalenin kuzeydoğu tarafında, ana kayanın yontulmasıyla inşa edilen bir sarnıç bulunur.
Biri kuzeybatı ve diğer üçü doğuda olmak üzere toplam 4 adet kaya mezarı bulunur.
Evliya Çelebinin kale hakkında yazdıkları şunlardır: “ Zo dağının eteğinde, sarp bir kaya üzerinde, küçük bir kaledir.
Çevresinin uzunluğu 1600 adımdır. Doğu tarafı yalçın kayalı, havaleli dağlardır. Bu tarafa bakan bir Timur kapısı vardır. Yolu gayet sarptır. Kale içinde bağsız, bahçesiz, hepsi toprak örtülü 150 tane ev vardır.
Ancak kalenin yarısını, hakimi olan Murtaza Bey sarayı tutmuştur ki, kat kat odaları vardır. Sarayında bir gece misafir olduk, sohbetiyle şereflendik. Sarayında su sarnıçları bulunur. Kale içinde cami vardır. Diğer imaretler hep aşağıdadır.”
KOZLUK İBRAHİM BEY CAMİSİ
İlçe merkezinde Kale mahallesindedir. Kozluk’un en eski ikinci camisidir.
Caminin giriş kapısı üzerindeki kitabede, 1705 yılında Garzan aşiretinden Murtaza Bey oğlu İbrahim Bey tarafından yaptırıldığı yazılıdır. Cami Artuklu mimarisini yansıtır. Mihrap önü mekanı örten büyük bir kubbe vardır.
İki yan mekanı örten, daha küçük kubbeler bulunur. Küçük bir avlunun güney bölümünde yer alan caminin kuzey bölümünde, 5 kemer gözlü bir son cemaat yeri, kuzeybatı köşesinde ise minaresi bulunur.
Cami minaresi oldukça nadir görülen bir minare türüdür. Minare hafif eğik olarak inşa edilmiştir. Bu minare çift merdivenlidir. Merdiven çıkış için 100 basamaklı, iniş için ise 99 basamaklıdır.
Yukarıya çıkılınca, çift yoldan yukarıya çıkılıyor. Kişiler birbirini görmeden yukarı çıkabiliyor. Minare, beş kenar bir kaide üzerine yapılmıştır. İç ve dış cephe duvarları kesme taşla kaplı yapı, günümüzde sağlam bir şekilde ulaşmıştır.
Cami minaresinin kıble tarafında güneş saati vardır. Güneş saati İslam aleminde bazı dönemlerde yapılmış bir uygulamadır. Öğle vakti ve ikindi vaktini tespit için yapılmıştır. Kozluk bir dönem deprem yaşamış ve ilçedeki birçok yapı ile birlikte caminin çevresindeki ve dışındaki bütün müştemilat yıkılmıştır. Ancak cami sağlam kalmıştır.
KOZLUK HIDIR BEY CAMİSİ
İlçe merkezinde Hamam mahallesindedir. Kozluk’taki Arap halkı tarafından Dal harfi Zel olarak okununca cami ismi Hızır Bey olur.
Kozluk kalesinin eteğinde, tarihle bütünleşmiş olarak inşa edilen tarihi caminin, hemen bitişiğinde birçok tarihi mezarın barındığı Hıdır Bey Mezarlığı vardır.
Eski mezar taşlarıyla süslemen bu geniş mezarlıkta, Hıdır Bey ve Şerefname’nin yazarı Şerefhan Bitlisi ve eşinin de bu mezarlıkta oldukları rivayet edilir.
Yapı: dikdörtgen plana sahiptir. Kitabesine göre, Osmanlı döneminde 1485 yılında Hazo (Kozluk) ve Sason Beyi Ebubekir Roşki’nin oğlu Hıdır Bey tarafından yaptırılmıştır. Yapıda: 3 tane kitabe vardır. Bu kitabelerden iki tanesi tarihlidir.
Birincisi: 1485 tarihli kitabe, yapının kuzeyinde bulunan taç kapısında, ikinci kitabe ise minarenin kaide kısmındadır ve 1579 yılını verir. İkinci kitabe, minarenin yapıya sonradan eklendiğini belirtir.
Bu tarihler sonucu, yapının Osmanlı döneminden kaldığı, Osmanlı eseri olduğu yazılıdır. Yapı bölgede bulunan geleneksel yapım tekniğine benzer, yığma yapım sistemiyle inşa edilmiştir. Ana yapım malzemesi, bölgedeki taş ocaklarından çıkarılarak işlenen kalker taşıdır. Yapının duvarları kesme taşlarla örülmüştür.
Örtü sistemi ise, beşik tonozlu düz dam şeklinde olup, moloz taşlarla yığma teknikle örtünmedir. Caminin minaresi yıkılmıştır. Duvarlarını süsleyen Kufi yazı, Güneş Sembolü ve değişik motifleriyle günümüze izler bırakmıştır.
Çevrede kendine özgü mimari özellikleri olan bu yapıya ilişkin, yerinde yapılan incelemelere göre, bugüne kadar çeşitli yanlış onarımlar yapılmış ve bakımsızlık nedeniyle bozulmalar olmuştur.
Ancak bölge halkı için kültür varlıkları açısından önemli bir dini mimari örneği olan yapının, özgünlüğünün korunarak gelecek nesillere aktarılması için, bozulmalara müdahale edilerek koruma ve onarım çalışmalarının acilen yapılması şarttır. Günümüzde cami, sadece Cuma namazları için ibadete açılıyor.
ŞEMDİN AĞA CAMİİ
İlçe merkezinin güneyinde, Şemdin Ağa mahallesindedir.
Güzel bir kaynak suyunun bulunduğu yere inşa edilmiştir. Caminin kuzey tarafında, medrese işlevi gören hücreler vardı. Bu cami, Şemdin Ağa-i Arabi tarafından yaptırılmıştır. Halk arasında, Şemdin Ağa büyük bir manevi şahsiyet olarak tanınır.
Meşhur bir rivayete göre: Cuma namazlarını Mekke’de Mescidi Haram’da kılardı. Bu durum, o gün bilinmediği için namaz kılmadığı gerekçesiyle Şer’i mahkemece infazına karar verilir. İnfaz sırasında, kendisinden akan kanları, caminin iç duvarına sürer.
Asırlar geçmesine rağmen, o kan tazeliğini korumuştur. Caminin tarihi yapısı maalesef yıktırılmış, yerine aslından uzak betonarme, mescit tipi bir cami yaptırılmıştır.
Fakat eski tarihi yapıya ait, üzerinde kan bulunan iç duvarın ilgili kısmı ve muhtemelen kitabesi saklanmaktadır. Son yapı, ibadete açık durumdadır.
KOZLUK KANDİL KALESİ
İlçenin 6 km kuzeybatısında, Sason’a giden eski yol üzerinde, Bölükkonak (Hergemo) köyünün güneyinde bulunan bir tepe üzerindedir. Kale, doğudaki kalelerin tahkimi amacıyla ve dış güçlerin Erzen bölgesine girişini önlemek için 4’ncü yüzyılın ilk çeyreğinde Bizanslılar tarafından inşa edilmiştir. Burada su kanalı var. Çünkü Kozluk kalesinde yaşayanlar, içme sularını 10 km uzaklıktaki bu kaleden kanallar vasıtasıyla temin ediyorlardı.
ÇAYHAN KÖPRÜSÜ
İlçe merkezine bağlı Çayhan köyünün kuzeydoğu 10 km uzaklıktadır. Köprü kalıntıları, Çayhan çayının 375 metre kuzeydoğusundadır.
Köprü, çay üzerinde doğu-batı doğrultusunda inşa edilmiştir. Günümüzde sadece 4 tane ayak kalıntısı bulunur. Muhtemelen yapıldığında 3 gözlü bir köprü olduğu varsayılıyor. Ortadaki ayak kalıntısından yola çıkılarak köprünün, yuvarlak kemerli gözlere sahip olduğu anlaşılmaktadır.
Yapım malzemesi olarak: ayakların dış yüzeylerinde düzgün blok taşlar, içinde ise moloz taşlar kullanılmıştır. Yörede sıkça kullanılan cas harcı ile sıvanmıştır. Köprü takriben 3 metre yüksekliktedir. Uzunluğu 32 metre, genişliği ise 3.50 metredir.
PİSYAR (HACER GEM) KÖPRÜSÜ
İlçe merkezinin doğusunda bulunan Hazo (Garzan) çayı üzerinde, Alıçlı köyünün güneyinde kurulmuştur. Köprü kuzey doğu-güney batı istikametinde uzanır. Köprüde bir kitabe vardır. Bu kitabe, mansap tarafında, batıdaki ayağın orta kısmındadır.
Kitabe iki satırlık olup celli-sülüs hat ile yazılmıştır. Dört tane iri blok taşın üzerine yazılmıştır. Ancak oldukça harap olduğundan okunamamaktadır. Köprü, tek gözlü, yolunun eğik olduğu köprüler gurubuna girer.
Oldukça harap durumda olan köprünün sadece ortadaki büyük gözün doğu ve batısındaki ayaklar günümüze ulaşmıştır. Ortadaki büyük kemer gözü yıkılmış olup günümüze ulaşmamıştır.
HALİLEN KÖYÜ
Bu köyde, sarılık hastalığı için iyi geldiği söylenen sürekli akan bir su bulunmaktadır. Her yıl hem bölgeden hem de bölge dışından, insanlar şifa bulmak için buraya yani köye gelirler.