Hanak, Ardahan arasındaki uzaklık: 28 km. Hanak, Damal arasındaki uzaklık: 16 km. Hanak, Posof arasındaki uzaklık: 52 km. Hanak, Çıldır arasındaki uzaklık; 39 km. Hanak, Kars arasındaki uzaklık: 91 km. Hanak, Erzurum arasındaki uzaklık: 254 km. Hanak, Şavşat arasındaki uzaklık: 74 km.
TARİHİ
Yörede MÖ 680’li yıllara kadar Urartu hakimiyeti görülmektedir ve ilk ismi “Tariu” dur. Kırmalar mevkiinde bulunan kaya yazıtında bu isim geçmektedir.
Yöre, Oğuz Türklerinin eline geçince, ismi “Kanak-Kanık” olarak değiştirilmiştir. Bu ismin muhtemelen Oğuz boylarından “Khanah” oymağına aittir. Zamanla bu isim değişime uğrayarak “Hanak” olmuştur.
İlçeye bağla Karakale köyü ortaçağ döneminde bölgenin merkeziydi. Günümüzde, köyde eski şehir kalıntıları bulunmaktadır, Kırmalar mevkiinde bulunan Kaya Yazıtı, tarihe ışık tutmaktadır.
Osmanlı taşra teşkilatında Hanak ve yöresi “Meşe Ardahan” ve “Küçük Ardahan” olarak bilinmektedir. Ancak, 18’nci yüzyılda çıkan bir orman hastalığı yüzünden bölge tamamen kurumuştur.
Bu ormanların tek kalıntısı, günümüzde bir koru halinde bulunan Selamverdi ve Avcılar köyü bölgeleri ve ilçe merkezinin kuzeyindeki yamaçlarda bulunan Alaçam köyünün güney yamaçlarındaki çamlıktır. Bunun dışında, günümüzdeki bitki örtüsü çayır ve meralardır.
93 Harbi olarak bilinen 1877-1878 Osmanlı Rus savaşının ardından, bölge savaş tazminatı olarak Rusya’ya bırakılmıştır. Ancak Ruslar, 3 Mart 1918 tarihinde bölgeden çekilmiş ve 3 Aralık 1921 tarihinde yapılan Moskova Antlaşması ile Hanak tekrar Anavatana katılmıştır.
Hanak, 1958 yılında ilçe olmuştur.
GEZİLECEK YERLER
OĞUZYOLU-ERUŞETİ KİLİSESİ
Eruşeti köyündeki kilise, farklı bir konumdadır. Çünkü Eruşeti bölgesi, Gürcü Hıristiyanlığının en eski yerleşim yeri olarak bilinmektedir.
İlçe merkezine yakın bu kilise, 4’ncü yüzyıla tarihlenmektedir.
Gürcü Ortodoks piskoposluk kilisesiymiş. Yani ilk Gürcü kilisesidir. Hıristiyanlığın kabul edilmesiyle birlikte, Constantinus’un gönderdiği mimarlar tarafından yapılan bu kilise, o dönemde başkent Constantinepolis’te yaygın olduğu üzere, dışa taşkın, çok cepheli apsis ile üç nefli bazilika planına sahiptir.
Mimarlar yaptıkları bu kiliseyi, Constantinus’un Hıristiyanlığın kabul edilmesinden duyduğu memnuniyetin bir göstergesi olarak Gürcistan’a götürülmek üzere kendilerine verdiği, İsa’nın çarmıha gerilişi sırasında ellerine çakılan çivileri bırakarak kutsamışlardır.
Ancak bunlar, 7’nci yüzyılda Bizans İmparatoru Heraklius tarafından geri götürülmüştür.
1901 yılında araştırmaları sırasında bölgeyi ziyaret eden Takaişvili tarafından planı ve fotoğrafları yayınlanmıştır. O zamanlarda da harap olan kilise, günümüzde biraz daha tahrip olmuştur. Sadece apsisi ve samanlık olarak kullanılan batı bölümü kısmen ayaktadır.
SEVİMLİ KALESİ
İlçe merkezinin 18 km güneydoğusundaki Sevimli köyü civarındadır. Sevimli köyünün eski ismi “Veli” dir. Veli kelimesinin anlamı, Gürcücede “Düzlük” demektir.
Köyün il merkezine uzaklığı ise, 44 km. dir. Sevimli köyündeki kalenin ismi de Gürcü kaynaklarında “Velistsihe” yani “Veli kalesi” olarak geçer. Kale, Urartu dönemi kale özelliklerini taşımaktadır.
Köyün merkezinin 500 metre güneybatısında, Kura nehrinin kıyısında, yarımada biçimli sarp bir tepe üstündedir. Ortaçağ öncesinde buranın bir şehir olduğu düşünülmektedir.
Kale yığma taş kullanılarak yapılmıştır. Günümüze sadece yıkıntıları ulaşmıştır. Kalenin bulunduğu yerde 3 kilise vardır. Kalenin içinde bulunan kilise: Vaftizci Yahya’ya adanmıştır. 954 yılında inşa edilmiş kilise, tek neflidir.
Kilisenin kuzey duvarı, kale duvarına bitişiktir ve kesme taşlardan yapılmıştır. Sunakta duvar resimlerinin izleri günümüze ulaşmıştır. Doğu duvarında, hasar görmüş iki adet Gürcüce yazıt bulunur.
Yazıtlardan birinde, kiliseyi yaptıran kişinin isminin “Gvarami” olduğu yazılıdır. Güney cephesinde giriş kapısı üzerindeki yazıt ise okunamayacak derecede hasarlıdır.
Kiliseden düşmüş, sekiz köşeli bir taşta, kilisenin 954 yılında Vaftizci Yahya adına yaptırıldığı belirtilmektedir.
İkinci kilise, kalenin alt bölümünde, Kura nehri kıyısındadır. Tek nefli olan bu kilisenin günümüze sadece duvarları kalmıştır.
ÇAYAĞZI KÖYÜ
İlçe merkezine 4 km ve il merkezine 25 km uzaklıktadır.
Köyün eski ismi “Orağaz” dır. Ahıska Türkleri tarafından kurulmuştur. Ardahan yöresindeki ilk yerleşim merkezi olarak bilinir ve kabul edilir. Köyde Kırnav kalesi, köy merkezinde bulunan tarihi köprü ve batısında cak suyunun yamacında “Harosman” mağaraları bulunur.
Kırnav kalesi:-
İlçe merkezinin 5 km batısında, Ardahan-Hanak karayolu üzerindedir. Kale alçak bir tepe üzerindedir ve oldukça yüksek beden duvarlarına yani surlara sahiptir. Kalenin kesin yapım tarihi ve kimler tarafından yaptırıldığı bilinmemektedir.
Ancak kalenin günümüze kalan kalıntıları incelendiğinde, kalenin Ardahan kalesine ait kalıntılarla aynı duvar tekniğiyle yapıldığı görülmektedir.
KIŞLA HANAK-AVCILAR KALESİ
Yukarı Hanak köyünün ismi “Avcılar” köyü olarak değiştirilmiştir. Kale; İlçe merkezine 3 km uzaklıktaki Kışla Hanak Avcılar köyünün 2 km kuzeybatısında Kalecik mevkiindedir. Kale tamamen harap olmuştur.
KARA KALE
İlçe merkezinin yaklaşık 19 km kuzeybatısında, Cin dağının 1 km doğusundaki Karakale köyünün doğu ucundadır. Bu yüzden Karakale ismini almıştır.
Kalenin ismi tarihi kaynaklarda geçmektedir, ancak kim tarafından hangi tarihte yapıldığı bilinmemektedir. Bölge defineciler tarafından yoğun şekilde tahrip edilmiştir. Yüzeyde bulunan taş kalıntılarına göre kale hakkında fikir sahibi olmak mümkündür. Kale 120 x 40 metre ebatlarındaki bir alanı kapsar.
Alan boyunca ören yeri surlarla çevrilmiştir. Bu surlar, düzensiz taşlarla 1 metreye yakın kalınlıkta örülmüştür. Ören yerinin batı kenarında, sur duvarı boyunca uzanan su kanalı görülür. Bu su kanalı, ören yerinin kuzeyinde mekanlara girer.
Bu durum, kuzey bölümdeki mekanların su ile ilişkisinin bulunduğunu, burada muhtemelen hamam, banyo ve çeşme gibi unsurların bulunduğunu gösterir.
Önemsiz yapılar o dönemde çamur harçtan veya taşlar arası moloz duvarlardan oluşuyordu, bu kale yapılarında ise düzgün kesme taşlar kullanılmıştır, yani özenle yapılmıştır.
HAROSMAN-ORTAKENT
Ortakent, Hanak ilçe merkezine 7 km ve Ardahan il merkezine 23 km uzaklıktadır. Ortakent köyünün eski ismi “Büyük Nakala” dır.
Morev Kaya Yazıtı
İlçe merkezinin 6 km doğusunda, Ortakent’in 2-3 km kuzeyinde Morev diye tabir edilen yerde bir dere içindedir. Yazıt Urartu çivi yazısı ile yazılmıştır ve 13 satırdan oluşur.
Yazıt Urartu kralı Argişti I. (MÖ 786-764) dönemine tarihlenmektedir. Urartu sefer yazıtı olarak nitelendirilen bu yazıtta şu ifadeler bulunur. “Tanrı Haldi kendi mızrağıyla sefere çıktı.
Düşman ülkesi olan Tariu ülkesini ele geçirdi ve …. De ele geçirdi. Onları Aargisti önünde yere çaldı.
Tanrı Haldi güçlüdür.
Minua oğlu Argisti sefere çıktı. Tanrı Haldi önden gitti ………..” bu şekilde uzayan yazıt, kısaca Urartu Kralı Argişti I’in Diaohi ülkesinin kralı Utupirşi’yi yendiğini anlatmaktadır.
Bu yazıttan hareketle, Hanak’ın MÖ 8’nci yüzyılda, Urartu ya da Diaohi devleti sınırları içinde bulunduğu anlaşılmaktadır.
Ayrıca, Urartu krallığı sınırlarını genişlitmiş ve Argisti zamanında en parlak dönemini yaşamıştır.
Ortakent Kalesi
Ortakent beldesinin 3 km kuzeyindedir. Kale Yünbüke ve Sulakçayır derelerinin buluştuğu yerdedir.
Ortakent yazıtının hemen kuzeyinde bulunan tepe üzerindeki oval planlı kaleden günümüze sadece çok az bir sur duvarı kalmıştır.
Bu sur duvarı, kuru duvar tekniğiyle yapılmıştır. Kalede bulunan seramiklere göre, kalenin Demir çağında yapıldığı düşünülmektedir.
Ortakent (Büyük Nakala) Mağaraları
Ortakent yakınlarında, Çatalağzı köyünün 6 km doğusunda, Kura nehrinin akış yönünde göre sol yanındaki kayalıklarda bulunur.
Tüf kayalara oyulmuş mekanlar olmalarına karşın, görünüş olarak mağaralara benzedikleri için Harosman mağaraları olarak tanınır. İrili-ufaklı birçok mağara ve büyük bir kilise vardır.
Mağaralar iki bölümlüdür. Birinci bölüm yani yukarı kısım, batı, ikinci bölüm yani aşağı kısım ise doğudadır.
Birinci bölüm: dehlizler, kilise ve küçük barınaklardan oluşur. İkinci bölüm ise, yönetici odası, yönetimle ilgili diğer barınaklardan oluşur.
BİNBAŞAK-GOGiBA KİLİSESİ
Eski ismi “Gügübe” dir. İlçe merkezine 22 km ve Ardahan il merkezine 50 km uzaklıktadır. Ancak köy eskiden, şimdi bulunduğu yerin 2-3 km doğusunda Çiftdereler denilen yerde bulunuyordu.
Köyün eski yerinde yerleşim izleri görülmektedir. Ayrıca yine orada eski köyün mezarlığı vardır.
Aynı isimle anılan ilçe merkezine bağlı Ahıska Türklerinin yaşadığı Binbaşak köyünün 1.5 km kuzeybatısındadır.
Kilisenin 7’nci yüzyılda yapıldığı düşünülmektedir. Kilise günümüze ulaşmamış olmasına rağmen, eski plan ve fotoğraflarına göre: dıştan oniki cepheli, içte altı apsisli plan tipindedir.
Ardahan’da bu plan tipinde başka yapı yoktur, benzer diğer iki örnek Erzurum’da bulunmaktadır.