Fethiye Ören Yerleri: ilk tanıtacağım şehir “Telmessos” dur.
TELMESSOS
Fethiye Ören Yerleri, birinci durak: Telmessos antik kentinin, günümüzdeki Fethiye ilçe merkezi yakınlarındaki Belen’de; MÖ 3 binlerde kurulduğu tahmin edilmektedir.
Şehir antik Likya bölgesinin en batısında, Karia sınırında bulunuyordu.
Telmessos, Lykia bölgesinin bilinen en eski antik kentidir.
Günümüzdeki Fethiye körfezi, antik dönemde Telmessos körfezi olarak adlandırılmıştır.
“Livius” da, körfezin bir yanının Karia ve diğer yanının ise Lykia olduğu yazılıdır.
MÖ 5’nci yüzyıla ait sikkelerde ise, yörenin ismi “Telebehi” olarak geçer.
Ancak şehrin ilk kurucuları hakkında bilgi yoktur.
Telmessos İsmi
Telmessos isminin antik çağda Apollon’un oğlu olan Telmessos’dan geldiği tahmin edilir. Antik kentin, güneş tanrısı Apollon tarafından kurulduğuna ve şehre oğlunun ismini verdiğine inanılmaktadır.
Bu isim “Işıklar Ülkesi” anlamına gelmektedir. Çünkü yörede güneşli gün sayısı, yılda 211 gündür.
Şehrin diğer adı olan Telebehi de benzer anlamlar taşımaktadır.
Gelelim, Telmessos isminin efsanesine
Tanrı Apollon, Finike kralı Agenor’un kızlarından birine aşık olur ve aşık olduğu kişinin ölümlü olması nedeniyle, aşkını açıklamaktan çekinir.
Ancak, Apollon, kıza yakın olmak için, kıza bağlı bir köpek olmayı tercih eder.
Çok utangaç olan Kral Agenor’un kızına, küçük ve sevimli bir köpek olarak yaklaşır.
Kız, zamanla kendisine alışınca da, genç bir delikanlıya dönüşür, kızın sevgisini kazanır ve evlenirler.
Daha sonraki dönemlerde ise bir oğulları olur ve ismini Lykia dilinde “Aydınlık Ülke” anlamına gelen Telmessos koyarlar.
Apollon çocuğunu bu yeni kente kahin olarak tayin eder.
Şehrin tarihi gelişimi
Uzun süre Lykia’ya karşı bağımsızlığını korumuş olan şehir, MÖ 6’ncı yüzyıl ortalarında Pers hakimiyetine girer.
MÖ 5’nci yüzyılda “Delos Birliğine” girer, MÖ 362 yılında ise Lykia’ya katılır. Ardından, Lykia topraklarını hakimiyeti altına alan Perslere geçer ve Karia Saprapı Mausolos tarafından yönetilmeye başlar.
MÖ 333 yılında, bölgede Büyük İskender hakimiyeti görülür. Söylenenlere göre, şehir, kendi isteğiyle Büyük İskender’e teslim olmuştur.
Bir başka söylentiye göre ise: Büyük İskender, donanması ile Telmessos kıyılarında geldiğinden, kumandanlarından Nearkos, o dönemin kent yöneticisi Antipatrides’ten yanlarındaki müzisyen ve esirlerin kente alınmasını ister.
Bu istek kabul edilir. Ancak müzisyen olarak kente girenler, müzik kutularının içlerine sakladıkları silahları çıkararak, gece, şölen esnasında akropolü ele geçirirler.
MÖ 188 yılında Bergama Krallığı bölgede egemen olur.
MS 8’nci yüzyılda şehrin ismi, Bizans İmparatoru II Anastasius onuruna “Anastasiupolis” olarak değiştirilir.
Sonraki 200 yıl boyunca, şehir bu isimle anılır.
MS 10’ncu yüzyıl başlarında ise, şehrin ismi Rumlar tarafından “Makri” olarak değiştirilir. Makri kelime anlamı “uzak şehir” demektir.
Şehrin bugünkü ismi ise, Osmanlı döneminin ilk pilotlarından olan Fethi Bey’in Kahire’ye giderken uçağının 1913 yılında buraya düşmesi nedeniyle 1934 yılında verilmiştir.
Kahinlik
Öte yandan, şehrin antik dönemde bir kehanet merkezi olduğu ve kahinlik özelliğinin babadan oğula geçtiği de bilinmektedir. Kahinlerin kayaların üzerine çıkarak Akdeniz’in mavi sularına bakarak kehanetlerde bulundukları düşünülür.
Tarihçi Heredot’a göre: Telmessos şehri bir zamanlar bölgenin önemli bir kehanet merkeziymiş. Lidyalı kral Krezüs, Pers kralı Kyros’a karşı savaşa hazırlanırken: Sardes kentinin çevresini yılanlar sarmış, atlar ise otlamayı kesip yılanlara saldırıp yemeye başlamışlar.
Bunun üzerine, olay Telmessos Kahinlerine sorulmuş ve alınan cevap “Krezüs üzerine yabancı dil konuşan bir ulusun yürümesini beklesin, bunlar ülkeye yayılacaklar, boyunduruk altına alacaklar, yılan toprağın oğludur, at ise savaşçı ve göçebe hayvandır.”
Evet bu kehanet bir süre sonra gerçekleşmiştir. Krezüs, Perslerle yapılan savaşı kaybeder, ancak ölümden kurtulur ve esir alınır, Pers kralı Kyros, onu bir danışman gibi yanında gezdirir.
Telmessos Amfi Tiyatro
1993 yılında yapılan resmi arkeolojik sondaj kazılarında, toprağın 3-4 metre altında, tiyatronun oturma sıralarını buldular. 1995 yılında ise, tiyatrodan kalabilen tüm kalıntılar gün ışığına çıkarılmıştır.
Türkiye’de denize en yakın ve en eski tiyatrodur. Hemen şehrin iskelesi yanındaydı. Tiyatro, erken Roma döneminde yapılmış ve MS 2’nci yüzyılda onarılmıştır. Tiyatro ilk yapıldığında 6000 seyirci kapasitelidir.
Ancak, günümüzde ise, tiyatroda 2000-2500 seyirci oturabilmektedir. İki oturma gurubu vardır. Üst oturma sıralarının tamamında dolgu malzemesi kullanılmıştır.
Tiyatronun 4 girişi bulunmaktadır, bunlardan sadece 3 tanesi sağlam olarak günümüze ulaşmıştır. Kalan bir tanesi bozulmuştur. Tiyatro, Bizans döneminde arena olarak kullanılmıştır.
Fethiye Ören Yerleri nden Telmessos günümüzde “Kentsel Sit” alanı olarak ilan edilerek koruma altına alınmıştır. Ancak, daha önceki bir dönemde, antik tiyatrosunun oturma sıralarında bulunan büyük mermer blokların, Fethiye Limanı yapımı sırasında limanda kullanıldığı rivayet edilmektedir, Fethiye Limanına giderseniz, denizin içindeki büyük taş blokları görebilirsiniz.
Lahitler
Günümüzde Fethiye ilçe merkezinde Lykia tipi birçok lahit görülmektedir. Bunlardan bir tanesi Amintas Kaya mezarlarının altındaki sokakta ve bir tanesi de Hükümet Binası ile iskelenin yanındadır.
Hükümet binası yanındaki kabartmalı lahit, günümüze kadar sağlam olarak gelmiştir. MÖ 340 yılına ait olduğu düşünülen bu lahdin kapağındaki kabartmalarda: dörder savaşçı ellerinde kalkanları olduğu halde savaşmakta, uzun giysili bir adam sağ tarafta koltukta oturmaktadır. Yan yüzlerde de figürler vardır.
KADYANDA-CADİANDA
Fethiye Ören Yerleri, ikinci durak Fethiye merkezine 25 km uzaklıktadır.
Üzümlü beldesinin güneydoğusunda, bir tepe üzerindedir.
Tepenin yüksekliği yani rakımı 915 metredir.
Yani Fethiye limanı bölgesine tepeden bakar, muhteşem bir manzara vardır.
Yolun büyük kısmı asfalt, kısa bir bölümü ise stabilizedir. Bu bölüm, çamların arasında bir dağ yoludur, bazı yerleri bozuktur. Burayı orman içinde bir Likya şehri olarak düşünün. Şehir, engebeli bir dağ yamacı boyunca, yarım daire şeklinde konumlanmıştır.
Tanıtıma başlamadan önce söylemek gerekir: buraya mutlaka spor ayakkabısı ile gidin, çünkü yerlerde çam yaprakları var ve oldukça kaygan, ayrıca yanınızda mutlaka su bulundurun.
Buraya ulaştığınızda, hemen ön tarafta otopark var, aracınızı buraya park edebilirsiniz. Giriş ücretli, müze kart geçiyor.
Şehrin kuruluş tarihinin, MÖ 3 binli yıllara indiği tahmin edilmektedir.
Şehir: Karia ve Likya bölgelerinin arasında kalmış ve her türlü özellikleri barındıran bir kent olarak öne çıkmaktadır.
Fethiye Ören Yerler inden Kadyanda, Likya dilinde “Kadawanti” olarak bilinir.
Pilinus ise şehrin ismini Lykia dilinde “Cadianda” olarak yazmıştır.
Günümüze ulaşan kalıntıların en eskisi: MÖ 5’nci yüzyıldan kalmadır. Ayrıca: Likya bölgesinin, Hekatomnosların kontrolünde olduğu döneme ait bir kitabede, Karya Satrabı Piksodoros’un yaptığı bir bağıştan söz edilmektedir. Bu satrap MÖ 340-334 yılları arasında satraplık yapmıştır. Bu bağış, büyük olasılıkla: Karya şehri olan Kaunos’a karşı girişilen bir harekatta, Kadyandalıların satraba yardım ettiğini ifade etmektedir.
MÖ 168 yıllarında şehrin kendi sikkesini bastırdığı anlaşılmaktadır.
Ancak kent, özellikle Roma döneminde önem kazanır.
Günümüzdeki kalıntılar
Kent, doğal nedenlerle oldukça fazla yıpranarak günümüze ulaşmıştır.
En eski tarihli olarak, günümüze, kenti saran çevre duvarlarının bir kısmı, kaya mezarları ve bazı kitabeler kalmıştır. Kaya mezarları, iri taşlardan oluşur.
Tiyatro
Akropolün güney yamacındadır.
Küçük tiyatronun Caveası (yani seyircilerin oturduğu bölüm) yarım daire şeklindedir.
Ancak bir deprem sonucu yıkıldığı tahmin edilmektedir. Taşların bir kısmı daha sonra kullanılmıştır. Günümüzdeki görüntüsü, tiyatronun bir zamanlar oldukça gösterişli bir yapı olduğunu hissettirmektedir. Tiyatro Roma döneminde de tamir edilerek kullanılmıştır. Oturma sıralarının birinci bölümü oldukça sağlam olarak günümüze ulaşmıştır. Ancak sahne tamamen yıkıktır.
Tapınak
Akropol bölümünde 5 basamakla ulaşılan bir tapınak kalıntısı vardır. Ancak hangi tanrıya ait olduğu bilinmiyor. Tapınak kalıntısının duvar taşları çevreye yayılmış durumdadır.
Agora-Ticaret Alanı-Çarşı
Hemen Tapınak yanındadır. Buranın revaklı çarşı dükkanları yani stoası tamamen yıkılmıştır. Stoa 82 metre uzunluktadır. Muhtemelen deprem sonucu yıkılmış olmalıdır.
Hamam
Akropol’un kuzey çıkışında, tepeye doğru çıkarken, tepenin kenarındadır.
Stadion un güney tarafına bitişiktir. Roma taş işçiliği görülür. Halen görülmekte olan ışıklı üç odaya bölünmüştür. Batı odası: Roma İmparatoru Vespasian (MS 9-79) banyosu olarak şehirden elde edilen para ile yapılmıştır.
Stadion
Uzunluğu 183 metredir. Genişliği ise 9 metredir. Küçük ama sevimlidir.
Kuzey yönünde, yarışları izleyenler için düzenlenen 6 oturma sırası vardır.
Resmi arkeolojik kazılarda ele geçen yazıtlara göre, Candianda şehrinde “atletizm şenlikleri” düzenleniyormuş.
Evet, dağın tepesinde günümüzden yüzlerce yıl önce koşu yolu yapmışlar. Bu koşu pisti, her yıl Yeşil Üzümlü Köyünde geleneksel olarak Nisan ayında yapılan festivaldeki yarışlarda kullanılmaya devam edilmektedir.
Mabet ve Mezar Odası
Stadion üzerinde, Dor stilinde bir mabet ve mezar odası görülür.
Burada 8 atlete ait bir heykel kaidesi bulunmuştur. Kaidelerden birisi üzerinde “Kadyanda” yazısı bulunmaktadır. Elbette sadece kaideler var, heykeller ortada yoktur, muhtemelen çalınmıştır.
Sarnıçlar
Kadyanda, bölgenin en yüksek yerine konuşlandığından, çevreden kanallarla buraya su getirmek mümkün olmamıştır. Bu yüzden şehrin su ihtiyacı yerin altına yapılan büyük su sarnıçlarıyla karşılanıyormuş.
Stadion çevresinde, 4 büyük sarnıç vardır. Tapınağın doğu kesiminde, geniş bir alanın altında inşa edilmiş, birbirine geçmeli, 4 büyük sarnıç bulunmaktadır.
Agora yakınlarında da 1 sarnıç bulunur. Bu sarnıçlar günümüzde bile su tutabilmektedir.
Tüm bu sarnıçlar, kentin antik dönemde su sorununun ne kadar büyük olduğunu kanıtlamaktadır. Hatta, bu su sıkıntısı nedeniyle, sonraki süreçte kentin terk edildiği de tahmin edilmektedir.
Mausoleum
Fethiye ovasına bakan yamaçtadır. Oldukça yüksek temeller üzerine oturtulmuştur. Silindirik çatılıdır.
Mezarlar
Şehrin kuzey bölümünde 4 tane Lykia dönemine ait mezarlar bulunmaktadır.
Mezarların MÖ 4’ncü yüzyıla ait olduğu tahmin edilmektedir.
Bunlardan üç tanesi, ev tipi mezardır. Ancak günümüze yıkık olarak ulaşmıştır.
4’ncü mezar ise: yekpare yani tek bir parça kayaya oyulmuştur. Buna “Atlı Mezar Anıtı” denir.
Atlı Mezar Anıtı
Orman yolunun yaklaşık 4’ncü kilometresinde, orman içinde “Atlı Mezar Anıtı” vardır. Anıtın işçiliği oldukça güzeldir. Bu mezar anıtı; MÖ 400 yılına tarihlenmektedir.
Anıtın güney yüzündeki kabartmada: “divana uzanmış bir adam figürü” vardır. Bu muhtemelen mezarın sahibi olmalıdır.
Kuzey yüzündeki kabartmada ise: “elinde mızrak ve kalkanla, yere dizleri üstüne çökmüş rakibi savaşçıya saldıran bir atlı figürü” bulunmaktadır.
Bu sahnenin: Troya savaşında, Archilleus tarafından öldürülen Troyalı Kahraman Hektor olduğu düşünülmektedir.
Salas Anıt Mezarı
Buranın muhtemelen Kadyandalı bir Prens mezarı olduğu tahmin edilmektedir.
Üzümlü köyü ile ören yeri arasındaki bir yamaçtadır. Anıt günümüzde oldukça harap durumdadır.
Dört yönünde de kabartmalar bulunan mezar, tek bir kaya bloğundan kesilmiştir.
Ön yüzünde tek bir kabartma görülür. Ön yüzdeki kabartmanın üzerinde “Salas” kelimesi yazılıdır.
Her iki yan yüzlerde ise, friz halinde ikişer tane kabartma görülür.
Güney yöndeki yan yüzde: altta iki savaşçı düello yapmaktadır. Bunun üstünde birçok figürden oluşan kurban sahnesi görülür.
Kuzey yöndeki yan yüzde: iki kişi düello yapmaktadır. Üst kısımda ise diğer yüzdekinden farklı olarak ziyafet sahnesi görülür.
Bu kabartmalar değerlendirildiğinde, anıt mezarın muhtemelen Karyalı Hekatomnidler ailesinden Kadyandalı bir prensese ait olduğu düşünülmektedir.
Anıt mezar ise, kocası Likyalı Prens Salas tarafından yaptırılmış olmalıdır.
Tarih olarak ise MÖ 400’lü yıllar düşünülür.
Günümüzde Salas kaya mezarı, yer hareketleri nedeniyle içine yapıldığı ana kaya kütlesiyle birlikte yan yatmış olarak bulunuyor.
Bu anıtın bazı parçaları, buradan kaçırılmıştır ve günümüzde Londra British Museum’da sergileniyor.
Sur duvarları
Kenti çevreleyen sur duvarlarının bir bölümü, en erken tarihe tarihlenmektedir. Kentin dik yamaçları ve arazinin özelliklerine göre, sur duvarları birçok kez inşa edilmiştir. Bu duvarlardan, güneydekiler günümüze sağlam olarak ulaşmıştır. Tiyatro alanına, istinat oluşturan sur duvarı ise, Helenistik döneme aittir ve kaliteli bir işçilik görülür.
Nekropol alanı
Kentin güney bölümünde, sur duvarlarının dışında kalmaktadır. Kemerli Roma dönemi mezarları her yere dağılmış ve yıkılmış durumdadır. Zaten günümüzde burada yoğun kaçak kazı çukurları bulunmaktadır.
Gezi Yolu
Kent kalıntılarında, 1992 yılında resmi arkeolojik kazı çalışmaları yapılmıştır. Bu çalışmalar sırasında, kent kalıntıları yani ören yerinin rahatça gezilebilmesi için 2.5 km lik bir yürüyüş yolu düzenlenmiştir.
PİNARA
Fethiye Ören Yerleri, bir diğeri “Pinara”.
Fethiye-Kaş karayolu üzerinde (40’nci kilometrede), Eşen yakınlarında Minare köyündedir. Yoldan 5 km içeriye girilmektedir.
Fethiye ilçe merkezine 45 km uzaklıktadır. Akdağ eteklerindedir.
Giriş ücretsizdir.
Günümüzde harabeler: köyün gerisindedir. Buraya ulaşmak için Minare köyünün girişinden sonra, dik bir rampadan yukarı çıkılır. Bu yol yaklaşık 2 km dir ve stabilizedir. Yani burayı ziyaret etmeyi düşünürseniz, yolun bu son bölümünün oldukça bozuk olduğunu aklınızda bulundurun. Peki bu yol niye bozuk derseniz, bunun cevabı olarak, bölgenin dağlık olduğu ve iş makinalarının buraya girmesinin mümkün olmadığı söyleniyor. Bu yüzden düzgün yol yapılmıyormuş.
Ayrıca yanınızda spor ayakkabısı olmalı, çevre çok ıssız olduğundan yanınızda su veya benzeri içecek ve yiyecekler bulunmalıdır. Son bir not: burayı gezmek için en az 3 saat ayırmalısınız ve çevrenin aşırı ıssız olmasını düşünerek, en geç saat 14.00 veya 15.00 gibi orada olmanız lazım, akşama kalmamak gerekir.
Minare Köyü:
Minare köyünün ismi, üzerinde kuş yuvasına benzeyen mezarların bulunduğu bir kayadan alır. Çünkü bu kaya, minare şeklindedir. Bu kayanın yüzünde yüzlerce oda oyulmuştur. Apartman gibi yükselen bir kaya parçasının üzerine yüzlerce mezar oymuşlar.
Baş döndürücü yükseklikteki, yüksek duvar gibi dik sarp kayasının cephesine, iki bin yıl öncesinin imkanlarıyla, güvercin yuvaları gibi gömüt delikleri açan taş ustaları, günümüzde bile bize, nasıl da inanılmazı başardıklarının göstergesidir. Sırf burada mı, şehrin birçok yerinde bu taş ustalarının ince işçilikleri görülmektedir.
Ancak bu odaların bulunduğu yere günümüzde ulaşmak mümkün değildir. Yani dimdik bir dağ gibi kaya parçasıdır.
Antik dönemde, Likya uygarlığının en büyük ve en öne çıkan şehirlerinden olan “Pınara” şehrinin isminin anlamı Lykia dilinde “Yuvarlak” demektir.
Şehrin ilk kuruluşu hakkında, antik dönem yazarlarından Stephanus Byzantion: “Xantos şehrinin nüfusu çok fazla artınca yaşlılardan bir gurup Kragos Dağının yüksek olan tepesinde bir kent kurup, adını da yuvarlak manasına gelen Pınara ismini verdiler” diye yazmıştır.
Şehrin ilk kuruluşu hakkında yapılan araştırmalarda, ilk kuruluş dönemi “Troya” ya kadar gitmektedir. Çünkü Troya savaşında “Pınaralı Okçu Pandaros” dan söz edilir. Pandaros, Troya’da Sarpedon’un yanında yiğitçe çarpışmıştır. Strabon, kent için “Pandaros’un kızı, yeşil ormanın bülbülü” demiştir.
Antik dönem yazarlarından Strabon ve Stephanos Byzantions: Pınara şehrinin Lykia bölgesinin çok önemli bir kenti olduğunu belirtmiştir.
Kentin ismi Likçe kitabelerde “Pinale” olarak okunmaktadır.
Lykia birliği içinde, 3 oy hakkına sahip olan 6 şehirden birisidir.
Kentin tarihi süreci
Pınara: MÖ 333 yılında Büyük İskender’e kapılarını açarak teslim olur. İskender’in ölümünden sonra ise, şehir Bergama Krallığına bağlanır. Takip eden dönemde ise, Roma imparatorluğunun bir şehri olur. Roma döneminde, şehir imar edilmiş ve canlandırılmıştır.
Ancak MS 141 ve 241 tarihlerindeki depremlerde, şehir büyük zarar görür. Ardından, MS 8’ncu yüzyılda terk edilir. 1957 yılındaki depremde şehir yeniden zarar görür, tepelerdeki kayalar aşağıya kayarak kalıntıların arasına karışırlar.
Güzellik Yarışması
Yazılı kaynaklara göre, bölgedeki ilk güzellik yarışması bu şehirde yapılmıştır. Şehirde: Tanrıça Afrodit’e adanan, ilginç mimari özellikleri bulunan bir tapınak yapısı kalıntısı vardır.
KALINTILAR
Günümüzde antik şehirdeki kalıntılar arasında: hamam, tiyatro, agora, odeon, kaya mezarları, Yukarı Akropol ve Aşağı Akropol bulunmaktadır.
Uçan mezarlar-Bir Öykü
Likyalılar “Phoenix” isimli kuşun varlığına inanırlarmış. Likya inanışlarına göre: ölen insanın ruhu, başka bir canlıya, özellikle de kuşa dönüşür uçar gidermiş. Vücudu ise öylece kalırmış. Bu inanışı ölümsüzleştiren ise “Phoenix” isimli kuş imiş.
Bu ölümsüz kuşun: renkli tüyleri, altın gibi parlak kanatları, sevimli bakışı varmış. Hep güneşe doğru uçarmış, ancak güneşe yaklaşınca güneş ışınları ile yanar, külleri yere dökülürmüş. Dökülen küllerinden yeniden doğar ve güneşe doğru uçarmış.
Bu böylece: ölümsüzlüğe doğru, sonsuzluk içinde devam eder dururmuş. Phoenix kuşu, görünmezmiş, ancak ölenin ruhunun görünen, insana yakınlığı ile bilinen güvercin biçimine dönüştüğü düşünülürmüş.
Çeşit çeşit renkleri, adları ile her güvercin ölen bir insanın ruhuna bürünür, gelir anıt mezara konar, orada yaşarmış. Yaşadığı yer, ölmeden önce yaşadığı eve benzemeli, aynısı olmalıymış ki, zorluk çekmesin.
Bir kuş biçiminde: yaşamaya devam eden kral, kraliçe, soylu veya herhangi bir kentli, anıt mezarından tüm kentle birlikte, yaşamını devam ettirirmiş, aynı zamanda kentin denetleyicisi, gözcüsü durumundaymış.
Kentte yaşayanların iyi olmaları için yardımcı olur, tanrılara yakarışlarda bulunurmuş. İşte bu öyküyü dinledikten sonra, çevrenizdeki mezarları daha anlamlı görebilirsiniz.
Yukarı Akropol
Şehrin Akropolu, yuvarlak bir kayadadır. Bu kayanın yuvarlak olması nedeniyle, şehre “Pınara” ismi verilmiştir. Pınara ören yerine yaklaştığınızda uzaktan, Yukarı Akropol’ün sarp olan doğu yamacında, kayaya oyulmuş yüzlerce kaya mezarı görülür. Bu ev tipi Lykia mezarlarının, şehre Xanthos şehrinden gelen kolonistler tarafından kullanıldığı söylenmektedir.
Akropole güney cepheden, kayaya oyulmuş bir merdivenle çıkılır.
Akropolün çevresi surlarla çevrilidir ve doğu kısmında Bizans dönemine ait yapı kalıntıları bulunmaktadır. Bu kalıntılar, bölgenin Bizans döneminde de kullanıldığını ifade etmektedir.
Yukarı Akropol yetersiz kalınca, ulaşımın daha kolay sağlandığı Aşağı Akropol devreye sokulmuştur.
Prens Mezarı
Dere kenarındaki kral mezarlarından bir tanesi oldukça önemlidir. Çünkü bu mezarın alınlığında ve duvarındaki kabartmalar ilgi çeker. Bu kabartmalarda: 4 önemli antik kentin gravürleri vardır. Bu kabartmalarda surlarla çevrili bir kent izlenir.
Bu nedenle, mezar kabartmasındaki kentin Pınara olduğu ve mezarın prense ait olduğu tahmin edilmektedir. Akropol kısmının doğusunda Bizans yapıları bulunmaktadır.
Bunlara bakarak bölgenin Bizans döneminde de kullanıldığını açıklamaktadır. Akropol’un doğusunda ise, Pınara Harabeleri bulunmaktadır. Harabelerde, zengin mimari kalıntılar görülüyor.
Aşağı Akropol
Burada: Odeon, agora, tapınak gibi yapılar ve çeşitli mezarlar bulunmaktadır.
Kaya mezarlarının büyük çoğunluğunun konut biçiminde olması, Lykia sivil mimarisine ışık tutmaktadır.
Aşağı Akropol’un dik yamaçlarına rağmen, gerek terasın oluşturulması ve gerekse tahkimat açısından sur duvarı ile desteklenmiştir.
Surun güneyindeki kapıdan geçilerek kenti dolaştığınızda, arkasını yamaca dayamış Odeon ve önündeki düz alanda kentin odağını oluşturan Agora görülür.
Aşağı Akropol’un, alt kesiminde Antik Çağda geçirdiği depremler ile büyük zarar gören pilyeli mezarlar ve kayalara oyulmuş pek çok mezar görülür.
Surun güneyindeki kapıdan geçerek kenti girilince, arkasını yamaca yaslamış Odeon ve önündeki düz alanda Agoranın, şehir merkezini oluşturduğu görülür. Aşağı Akropolün alt kısmındaki su kaynağı çevresinde, kentin Antik Çağda geçirdiği depremler sonucunda büyük oranda tahrip olmuş pilyeli mezarlar ve kayalara oyulmuş çok sayıda mezar dikkat çeker.
Afrodit Tapınağı
Burası Afrodit’e adanmış tapınak diye geçse de kalk şeklindeki kolonları ve önündeki “Phallus” simgesiyle büyük olasılıkla bir aşk evi olarak düşünülebilir. Tapınak kalp planlıdır. Bu tapınak yüzünden şehre “Güzellikler Merkezi” de denilir.
Tiyatro
Kaya gömütlerinin yanında, yaklaşık 2000 kişilik tiyatro bulunmaktadır.
LETOON
Fethiye Ören Yerleri, bir diğer antik şehir “Letoon” dur.
Arifler Mahallesi Fethiye-Kaş karayolu üzerinde 65’nci kilometrededir. Kalkan’a 19 km uzaklıktadır. Seralar arasında kalmıştır. Xanthos ve Patara kentleri arasında kalır. Kumluova mahallesi merkezine yaklaşık 400-500 metre mesafededir.
Giriş ücretlidir. Giriş ücreti 12 TL. dir. Oldukça güzel bir giriş yeri bulunmaktadır ve tuvalet buradadır.
Giriş yerinden sonra: antik kentin hikayesinin anlatıldığı bir sinevizyon gösterisi ve ardından gezi yolunu takip ederek ören yerini gezebilirsiniz. Ancak öğle saatlerinde gezecekseniz, yanınızda mutlaka şapka ve su bulundurmalısınız.
Şehrin kuruluş efsanesi
Bu hikaye, Şair Ovidius tarafından anlatılmıştır.
Tanrılar Tanrısı Zeus: Titanlardan Kios ve Phoibenin kızı Leto’ya aşık olur ve Leto’ya sahip olur. Leto hamile kalır.
Çapkın Zeus’un kıskanç karısı Tanrıça Hera: Leto’yu takip ettirir ve onun Zeus’tan olacak çocuğunu doğurmasına engel olmaya çalışır.
Sonuçta Leto, Anadolu’daki “Lykia” bölgesine kaçar ve Hera’dan kurtulur.
Leto. Delos adasında ikiz çocukları Artemis ve Apollon’u doğurur.
Daha sonra Ksanthos nehrinin denize ulaştığı yere gelip, nehir boyunca, Leto Tapınağının bugünkü bulunduğu yerdeki kaynağa gelinceye kadar yürür. Kaynakta çocuklarını yıkamak ister, ancak yerli halk tarafından engellenir. Bunun üzerine, Leto, yerli halkı “Kurbağa” ya çevirir.
Ancak başka bir söylentiye göre ise, Apollon, “Patara” da doğmuştur.
Evet, Leto adına kurulan “Letoon” antik kendi, Lykia bölgesinin kutsal merkezidir.
Şehrin Tarihi Süreci
Şehirdeki en eski yerleşim izleri, MÖ 7’nci yüzyıla kadar gitmektedir.
Kent, tanrıça Leto’yu onurlandırmak ve ona tapınak inşa etmek için kurulmuştur.
Yani: Likyalıların dinsel ve politik bir alandı, din merkezidir. Ören yerinde bulunan birçok yazıtın da gösterdiği gibi, federal kutsal alan, yönetici güçlerin tüm dini ve siyasi kararlarının halka açıklandığı yerdir.
Daha doğrusu Lykia birliğinin birleşik sunağı durumundadır.
Likya birliğine bağlı olan 23 kentten biridir. Likya birliği şehirlerinin yıllık toplantıları burada yapılırmış.
Dönemin başkenti Xanthos şehrine 21 km uzaklıktadır yani oldukça yakındır.
Roma döneminde İmparator Hadrianus döneminde kültür merkezi haline gelen şehir, MS 7’nci yüzyılda Arap saldırıları nedeniyle terk edilmiştir.
Arkeolojik Araştırmalar
Fethiye Ören Yerleri nden Letoon şehrinde ilk kazılar, 1962 yılında Prof. Metzger tarafında başlatılmış, Christian Roy tarafından sürdürülmüş ve şehir ortaya çıkarılmıştır.
Bu araştırmalar sonucunda, şehirdeki ilk yerleşimin MÖ 8’nci yüzyıla kadar indiği görülmüştür.
Kalıntılar
Fethiye Ören Yerleri nden Letoon şehrinde 3 tane tapınak vardır. Bu tapınak kalıntıları, 1988 yılında UNESCO tarafından “Dünya Kültür Mirası Listesi” ne dahil edilerek koruma altına alınmıştır.
Tapınaklar
Nymphaeum
Tapınakların güneybatısında, bazıları Letonun intikamıyla dönüştürülen talihsiz çobanların olduğu su kaplumbağaları ve kurbağalarla dolu kutsal bir su kaynağına bağlı nymphaeum vardır.
Burası muhtemelen dini bir daldırma töreninde kullanılmış ve Helenistik dönemde yapılmış, Roma döneminde ise yarım daire şeklinde bir havuz eklenmiştir.
Her üç tapınak ta kutsal suya yönlendirilmiştir. Çünkü tapınaklar yapılmadan önce kentte “su” ve “kayalara” tapınılmıştır. Ören yerinin bir kısmı hala suyla kaplıdır. Yer altı suyu tablasının mevsimsel yükselmesi nedeniyle, Letoon kutsal alanındaki anıtlar ve arkeolojik kalıntılar tehdit altındadır. Ancak 2006 yılında su seviyesinin düşürülmesi için su kanalları yapılmıştır.
Özellikle su periler için çeşme inşa edilmiştir.
Çeşme: kutsal suyun bulunduğu alanda, yarım daire şeklindedir.
Klasik dönemde: Hıristiyanlığın kabulünün ardından, Artemis ve Apollon tapınakları sönmüş kireç haline getirilmiş, ancak Leto tapınağı ancak Antik çağ sonunda yıkılmış ve bu yüzden tapınak bloklarının büyük kısmı korunarak günümüze ulaşmıştır.
Hadrian Çeşmesi
Çeşme binası: Tapınağın güney batısında, Nymphe kültüne adanmıştır. Bu çeşmenin doğu kenarında erken Hıristiyanlık dönemi kilisesi bulunmaktadır. Çeşme Roma döneminde İmparator Hadrian onuruna yapılmıştır.
Bazilika-Kilise
Fethiye Ören Yerleri nden Letoon şehrinde, Bizans dönemi kilisesinin kalıntıları, kilisenin MS 6’ncı yüzyılda inşa edildiğini ve 7’nci yüzyıl ortalarında, muhtemelen Arap saldırılarıyla yıkıldığı tahmin edilmektedir.
Yapının nef ve koridorlarının zemini, geometrik desenler ve hayvan figürleriyle süslenmiştir. Ancak günümüzde bunlar görülmemektedir.
Kilisenin nefi, iki koridordan ve altı sütundan oluşan bir sıra ile ayrılmış, 7 bölümden ulaşmaktadır. Nef ve kanal arasındaki bölüm, içine kanal perdesi ve direklerinin yuvalanmış olacağı bir kaide ile açıkça işaretlenmiştir.
Kilisenin bir özelliği: batı ucunda narteks olmamasıdır. Bunun yerine, batıdaki nef ve koridora doğrudan bir atriumdan girilir.
Kazı sırasında çok sayıda içki kabı bulunmuştur. Buna göre, Arkeolog Martin Harrison: kilise üyelerine “Sarhoş Rahipler” ismi verilmiştir. Martin Harrison: Newcastle Tyne Üniversitesinde görevlidir ve buradaki kazıları bir süre yönetmiştir.
Leto Tapınağı
En baştaki bu tapınak Artemis’in annesi “Leto” ya aittir. Diğerlerine nazaran en iyi korunmuş tapınaktır. Hatta: boyutları ve heykel süslemelerinin kalitesiyle, Türkiye’deki Yunan mimarisinin en istisnai örneklerinden ve dünyadaki en iyi korunmuş Yunan tapınaklarından birisidir.
Kral Arbinas tarafından MÖ 5-4’nci yüzyıllarda yapılmıştır. Tapınağın yapımında: berrak renkli, mermer yanılsaması yaratan çok ince kireç taşı kullanılmıştır. Zarif bir korint sütun dizisiyle süslenmiştir. Kült odasını iyonik bir revak çevreliyor.
Günümüzde yıkıntıları görülen tapınak ise, bu sözünü ettiğim tapınağın üzerine MÖ 150’li yıllarda yapılmış İon düzeninde bir tapınaktır.
Tapınağın boyutları 30,25 x 15,75 metredir. 6 tane, 11 metre yükseklikte sütun bulunur.
Tapınağın güney kısmında, MS 7’nci yüzyılda terk edilen bir bazilika ve manastır kalıntıları vardır.
2000-2007 yılları arasında Leto tapınağı orijinal ortamında yeniden inşa edilmiştir. 1950’lerden beri yapılan kazılarda bulunan Leto tapınağına ait mimari parçalar, bu projenin başarılı bir şekilde tamamlanmasını sağlamıştır.
Artemis Tapınağı
Ortada bulunmaktadır. Daha küçüktür ve çok da iyi korunmamıştır.
Bu tapınak “Artemis” e aittir ve MÖ 4’ncü yüzyılda yapılmıştır.
Apollon Tapınağı
Doğuda bulunan tapınak ise, Apollon’a aittir ve Dor düzeninde MÖ 4’ncü yüzyılda yapılmıştır.
Günümüzde oldukça harap durumdaki tapınak Helenistik dönemden kalmadır.
Tapınağın cellasında muhteşem bir mozaik bulunmaktadır.
Mozaki: taban süslemesi olarak yapılmıştır.
Ortasındaki güneş motifi “Işık ülkesi Lykia” yı, sağdaki Lyra betimlemesi Tanrı Apollon’u ve soldaki ok sadağı ve yay ise Tanrıça Artemis’i sembolize etmesi açısından önemlidir.
Mozaik tapınağın inşa edildiği Helenistik döneme aittir.
Mozaik zemin hava şartlarından olumsuz etkilenmemesi için; bulunduğu Apollon Tapınağı cellasından kaldırılmış ve Fethiye Müzesinde halen sergilenmektedir. Tapınak cellasına ise, mozaik eserin bir kopyası yerleştirilmiştir.
Üç dilli Yazıt
Fethiye Ören Yerleri nden Letoon şehrinde; 1973 yılında Apollon Tapınağı ile doğuda insan eliyle taşlanmış ana kaya arasında, tören yolu güzergahında bulunan ve Fethiye Müzesinde sergilenmekte olan üç dilde yazılmıştır. Apollon Tapınağı yakınındaki Helenistik çöplük alanı içinde bulunmuştur.
Likya’da ele geçen stel: Likçe, Aramice ve Eski Grekçe olmak üzere 3 dille yazılmıştır.
Likya’da ele geçen stel içinde çok özel bir yere sahiptir.
Stelin kesin tarihi için MÖ 337 yılıdır.
Stelin ön yüzünde 41 satırlık Likçe, yan yüzünde 27 satırlık Aramice ve diğer yan yüzde de 35 satırlık eski Yunanca metin yer alır.
Yazıt hem Krya-Likya ilişkileri, hem Perslere karşı özgürlüğünü yitiren halklarla krallığın ilişkileri, hem de satraplarla Pers büyük kralının ilişkileri üzerine çeşitli ipuçları verir.
Aynı zamanda yazıtın Likya dilinin çözülmesine sağladığı büyük katkının yanı sıra, diğer bir büyük önemi de Likya bölgesinde “Polis” şehir devleti sisteminin varlığını kanıtlamasıdır.
Bu kararname Hekatomnid Sülalesinin, Maussolos’un kardeşi, Karya ve Likya bölgeleri satrapı olan Piksodaros tarafından, Pers Büyük Kralı III Artasarkes’in ilk hakimiyeti yılında MÖ 358 yılında Ksanthos’ta yayınlanmıştır. Bu yıllarda şehirde Pers hakimiyeti vardır.
Karya Tanrısı “Baseleus Kaunios” için bir kült oluşturulması öngörülmektedir.
Kutsal alanın mali ihtiyaçlarının karşılanması, rahiplik kurumu, kutsal alanda hizmet verecek olan diğer kült personeli, bayram günlerinin sayısı ve kurban hediyeleri konularında düzenlemeleri ve uyulması gereken kuralları içeren metin bu kurallara uymayanları tanrıların öfkesinin cezalandıracağı belirtilerek son bulmaktadır.
Bu metinde Piksadoros’un Likya’yı daha kuvvetli bir şekilde Karya’ya bağlama girişimi görülmektedir.
Basileus Kaunios kültü, Büyük İskender ve ardılları döneminde, artık Letoon’da görülmez. Onun yerine Likya’nın geleneksel tanrıları olan Leto, Artemis ve Apollon almışlardır.
Üç dilde stelde Likçe metinlerden de Likya’da şehir devletleri ile şehirler çevresinde yaşayanların ilişkileri hakkında ayrıntılı bilgiler verilmektir.
Arruntii Anıtı
Arruntil anıtı: Lykia’nın ilk senatörü olan Arruntius Claudianus Vespasianus tarafından yapılmıştır.
Ksantos şehrinin ünlü Arruntius ailesine mensup Arruntius: Atlı sınıfa katılmış ve 10 yıl kadar başarılı bir asker olarak hizmet etmiştir.
Roma Tiyatrosu
Fethiye Ören Yerleri, Letoon Ören yerinin kuzeyinde Stoa ve arkasını kısmen doğal yamaca yaslamış tiyatro bulunmaktadır. İyi korunmuştur. Likya Tiyatroları içinde Caveası (seyircilerin oturduğu bölüm) çok iyi korunmuş olarak günümüze ulaşan örneklerden birisidir. Yapı Helenistik dönemde, yaklaşık MÖ 2’nci yüzyılda inşa edilmiştir. Tiyatronun kapasitesi yaklaşık 7800 kişidir. Orkestrası (erken dönemde koronun şarkı söylediği yer) çapı 20 metredir.
Helenistik gelenekse inşa edilmiştir. Orta bölüm kayaya oyularak şekillendirilmiştir. Yan kanatlar ise bu işlem sırasında çıkan bloklar kurtarılarak inşa edilmiştir. At nalı formundaki Caveanın bir kısmı tepenin yamacına yaslanmıştır.
Evet, MÖ 2’nci yüzyılda inşa edilen Letoon tiyatrosu, Helenistik zamanların en güzel tiyatro yapılarından birisi olarak kabul edilmektedir. Her iki tarafta da girişlere açılan tonozlu geçitlere sahiptir.
Tiyatro kutsal törenler için inşa edilmiştir.
Tiyatro: bir Likya mezarlığından geçen Xanthos’tan gelen yolun sonunda bulunuyor. Güney tarafındaki giriş, 16 maskeden oluşan ilginç bir oymaya sahiptir. Antik dönemde ziyaretçilerin tiyatronun içinden geçmesi sağlanmıştır.
SIDYMA
Fethiye Ören Yerleri, bir diğer antik döneme ait şehir “Sıdyma”.
Fethiye-Kaş karayolu üzerinde, Eşen beldesini geçince, Dodurga köyü yakınlarındadır. Dodurga köyünün hemen bitişiğindedir.
Fethiye Ören Yerleri nden Sıdyma şehri Fethiye ilçe merkezine 55 km uzaklıktadır.
Antik kent, Kragos dağı eteklerinde kurulmuş olup, denizden yüksekliği 500 metredir. Ulaşılması oldukça güç bir yere kurulmuştur.
Kalıntılar
Fethiye Ören Yerleri, Sıdyma antik kentinde görebileceğiniz kalıntılar şunlardır: kaya mezarları ve Agorasındaki çeşitli antik sütunlardır.
Ayrıca küçük bir amfi tiyatro bulunmaktadır. Bunun 6-7 tane oturma sırası günümüze ulaşmıştır.
Bunların dışında: su sarnıçları, hamam kalıntısı köyün kuzey tarafında bulunan Likya kaya mezarları ve Dodurga köyünün tarlalarına doğru uzanmış alanlarda çok sayıda lahit mezar vardır.
ARSADA-ARAKSA
Fethiye Ören Yerleri, bir diğer şehir “Arsada” dır.
Fethiye ilçe merkezine 40 km uzaklıktadır.
Kayadibi köyünden uzun ve dik bir patika yürünerek ulaşılan Arsa köyü yakınlarındadır. Köyün hemen batısında uzun alçak bir tepe bulunmaktadır. Xanthos vadisinin gerisinde ve günümüzde adıyla Akdağ yamacında kuruludur. Kurulu bulunduğu yerin yüksekliği 900 metredir.
Lykia, Phrygia ve Pisidia sınırları arasında kalmıştır.
Araksa isminin anlamı Luwi ve Karia dillerinde “sunağı olan mabet” demektir.
Lykia yazıtlarında bu kentin ismi “Araththi” olarak geçer.
Kentin ne zaman kurulduğu bilinmez.
Batıya doğru vadiye oldukça dik inen tepenin doğu yamacında, aşağı-yukarı yarı yolda, 2.5 metre kalınlığında taştan örülmüş bir sur duvarı bulunur.
Bu sur duvarının 300 metrelik bölümü sağlam olarak günümüze ulaşmıştır.
Erken Hıristiyanlık dönemine ait olduğu tahmin edilen bu kale, özenle yerleştirilmiş büyük poligonal bloklardan yapılmıştır.
Kente ait yapılardan günümüze ulaşan yapı yoktur.
Ancak köyün içinde ve çevresinde çok sayıda Lykia dönemi mezarı vardır.
Çoğu Gotik Lahit mezar tipindedir ve oldukça fazla tahrip edilmişlerdir.
En az bir tane ev tipi kaya mezarı ve çevrede birçok yontulmuş, yazılı bloklar bulunmaktadır. Yazıtların hepsi kitabedir. Köyün biraz üstünde, kuzeye giden patikanın yanında 2.5 metre yüksekliğinde bir kaya çıkıntısında, bir atlıyı canlandıran bir kabartma görülmektedir.
Fethiye Merkezinde gezilecek yerler.