Mardin yakın zaman önce Büyükşehir Belediyesi olarak yeni bir yapılanmaya girdi ve şehir merkezinde Artuklu Belediyesi kuruldu. Şehri incelediğimizde, tarihi ve turistik yerlerin birçoğunun Artuklu Belediyesi bölgesinde bulunduğu görülür. Bu yüzden: Mardin il merkezini tanıtırken, Artuklu Belediyesini de bu genel Mardin il tanıtımı içinde belirteceğim, ama Artuklu Belediyesi olarak duyarsanız, Mardin il merkezindeki bir yerleşim yeri olduğunu unutmayınız.
ULAŞIM
Mardin; Gaziantep ve Şanlı Urfa’yı kendisine bağlayan: E-90 karayolu üzerinde. Bu yol; aynı zamanda, Avrupa ile Ortadoğu ülkeleri arasındaki TIR taşımacılığının en yoğun olduğu yer. Karayolundan şehre ulaşım da; belli başlı merkezlere uzaklıklar: Mardin merkezde, Artuklu Beldesi merkeze 6 km uzaklıktadır. Mardin-Diyarbakır: 87 km., Mardin-Ankara: 995 km., Mardin-İstanbul: 1448 km., Mardin-Adana: 533 km., Mardin-Gaziantep: 324 km. Mardin-Şanlı Urfa arası: 201 km., Mardin-Batman arası: 131 km., Mardin-Şırnak arası: 206 km. dir.
TARİHİ
MÖ 3000’lerde bölgede yaşamış olan Hurriler’den bu yana, yerleşme merkezi olduğu bilinen ve tarihsel belgelerden MÖ 1300’lerde Asur Krallığı’na da başkentlik yaptığı anlaşılan Mardin, 5000 yaşında olan tarihi bir şehirdir.
Yine MÖ 7’nci yüzyıldan itibaren Medler’in, Kimmerler’in, İskitler’in ve Babil krallığının kültürleriyle tanışan Mardin, İsa’dan sonraki Yunan ve Roma dönemlerinde de yaşayarak, MS 640’lardan sonra İslam kökenli uygarlık değerleriyle tanışmıştır.
MS. dönemlerde; 330 yılında; ateşe ve güneşe tapan Şad Buhari isimli bir kral, kentte egemenlik kurar. Bu kral; hastadır ve bir süre Mardin kalesinde kalır. Hastalığı iyileşir ve kale’ye bir konut yaptırır. Kendisiyle birlikte; memleketi olan İan Pers’ten; çok sayıda asker ve insanı buraya getirtir. Kentte önemli gelişmeler görülür. Ancak; 442 yılında çıkan veba salgınında, insanlar ölür ve kent yaşanmaz hale gelir. 540 yılında; Romalı Ursiyanos isimli bir general, kenti yeniden inşa ettirir ve halkın buraya gelmesini sağlar.
824 yılında ise; Abbasiler görülür. Bu dönemde, İslamiyet hızla yayılmaya başlar. 1089 yılında: Türkler bölgede egemenlik kurarlar. 1105 yılında; Artuklu’lar bölgeyi ele geçirir ve Mardin’i başkent yaparlar. 304 yıllık egemenlikleri boyunca; kentte, çok sayıda cami, medrese, hamam ve kervansaray yapılır. Mevcut yapılar ise onarılır.
1393 yılında, Timur, ele geçirmek için kaleyi kuşatır, ancak ele geçiremez.
Sonraki dönemlerde, Artuklular tarafından, kentin onarım faaliyetlerinin devam ettiği görülür. 1409 yılında Karakoyunlular, 1480 yılında Akkoyunlular ve 1517 yılında ise Osmanlılar, Yavuz Sultan Selim zamanında bölgeyi egemenlikleri altına alırlar.
Evet, gördüğünüz gibi; Mardin, kurulduğu yer itibarı ile ipek yolu üzerinde bulunan ve sürekli olarak bölgede hakimiyet kuran uygarlıklar tarafından ele geçirilmeye çalışılan bir kent olarak kalır. Tüm uygarlıklar, burayı ele geçirmek için uğraşırlar. Kent ve çevresinde, bu uygarlıkların izlerini görmek mümkündür.
ARTUKLULAR
Artuklular, 1102 yılında Güney ve Doğu Anadolu’da kurulmuş bir beyliktir. İsmini Türkmen beyi olan “Seyyid Artuk Bey” den almıştır. 1086 yılında Kudüs’ü alan Artuk Bey, aynı yıl vefat etmiştir. Artuklu Beyliği: Mardin, Hasankeyf ve Harput bölgelerinde, 1102-1409 yılları arasında hüküm sürmüştür. Mardin kolunun kurucusu Ilgazi Bey’dir.
KENTİN İSMİNİN KAYNAĞI
Mardin ismi nereden gelir? Çoğu kaynaklarda; Mardin’in gerçek adı: “Merdin” olarak geçer. Zaten: halkın büyük çoğunluğu da, bugün kenti böyle isimlendirmiştir. Şehirde birçok kalenin varlığı, şehrin bu şekilde isimlendirilmesinde önemli rol oynamıştır. Ayrıca; Mardin; “Merdo” dan gelen Süryanice kökenli bir kelime olarak da düşünülür. “Kale” anlamına gelmektedir. Burası, geçmiş dönemlerde; bölgedeki birçok şehir ve yerleşim yerinde olduğu gibi, Süryanilerin yoğun olarak yaşadığı bir mekan idi.
GENEL
Mardin; önemli tarihsel ve kültürel mimari zenginliklere sahip bir kenttir. Burada yerleşik kültür; çağlar boyu burada yaşamış olan uygarlıkların izlerini taşır. Mardin’de gezerken, özellikle eski şehir bölgesinde; kendinizi bambaşka bir alemde sanır, tarihi havayı teneffüs edersiniz. Eski şehre uzaktan baktığınızda ise; bu görüntü sizi, daha da etkiler.
Sanki, yeryüzünden çok, gökyüzüne aitmiş hissini veren, havada asılı duran bir şehir. Geceleri, güney yönünden kale istikametine bakıldığında, dağın eteklerinde parıldayan binlerce ışığı, göğün yıldızları sanabilirsiniz.
Evet; kent; 1200 m. yükseklikteki bir dağın, güney yamacına kurulmuş. Malum; dağın zirvesinde ise Mardin Kalesi var.
Ayrıca; kente geldiğinizde dikkatinizi çekecek çok büyük bir görsel özellik olarak; bu dağın zirvesindeki, büyük yarım bir küre göreceksiniz. Bu küre; askeri radar tesisidir. Şehrin silüetini değişik etkiliyor. Aynı zamanda, Mardin kalesinde, bu kürenin yani radarın bulunduğu yere çıkmak yasak. Askeri yasak bölge. Dağın yamacında kurulu ve güneye bakan kentte; gün boyu, güneş hakim. Ancak, en sıcak havalarda bile, Mardin’in taş evleri serin.
Dar sokakları ise, gölgeli. Bu sokakları birbirine bağlayan ve “abbara” adı verilen geçitlerde ise, esinti eksik olmuyor.
Kent ile ilgili özellikleri incelemeye devam edelim. Kent; doğu ile batı arasında bir durak. Geçmiş dönemde; baharat ve ipek taşıyan kervanlar bitmiş, günümüzde mazot taşıyan tankerler yoğun. Geçmişte ipek yolu üzerinde bulunan burada; 5 han ve 1 kervansaray bulunuyormuş.
Kent; son yıllarda yoğun şekilde betonlaşmanın etkisi altında kalmış. Şehir merkezinin bulunduğu tepenin, hemen biraz altındaki bölüm, yeni şehir olarak imara açılmış. Yeni binalar yapılmış. Yalnız bu betonlaşma, tarihi taş binaları da es geçmemiş ve bazılarının üzerine, yarım yamalak beton katlar çıkılmış. Bunların önlenmesi gerek. Mardin; görünüm olarak, bu tarihi yapılarının görünümü olarak ün kazanan bir kent.
Eğer, bu tarihi yapıların dokusu bozulursa, kentin turistik önemi kalmaz. Bunu; gerek yetkililerin ve gerekse kentte yaşayanların mutlaka çok iyi değerlendirmesi şart diye düşünüyorum. Bu tarihi dokuyu ve görüntü bozulmamalı.
Neyse, devam edelim. Mardin denilince, buraya gittiğinizde de göreceğiniz gibi; güvercin akla geliyor.
Mardin’li çuval çuval buğdayını evinin damına dizer. Kazandığının yarısını bu şekilde güvercinlere ikram eder. Küçücük kuşa duyulan bu sevgi gerçekten çok büyük. Her yerde güvercin görmek, güvercinlerin takla atmasını izlemek mümkün. İnsanlar; güvercinlerin taklalarına bakarlar, güvercinler ise ovanın sonsuzluğunda takla atarlar.
Evet, doğal çevre ile insan etkileşimi sonucu ortaya çıkan taş mimarinin benzersiz ve değişik kültürlere ait sivil ve anıtsal yapılarını barındıran Mardin, bir ortaçağ kenti ve aynı zamanda bir müze kent görünümüyle “kültürel peyzaj” alanı olarak UNESCO’nun Dünya Kültür Mirası Listesine girmek için aday olmuştur.
MARDİN’DE NE SATIN ALINIR
Mardin’e geldiğinizde gerek kendiniz ve gerekse hediyelik olarak bir çok obje bulmak mümkün. Özellikle; ülkemizde, dış pazarlara kapalı bulunulan, 1980 öncesi dönemlerde; buradaki çarşılarda, çok miktarda yabancı menşeli malı, uygun fiyata bulmak mümkündü. Çünkü; Suriye gerçekten buraya çok yakın ve özellikle Nusaybin ilçesi, Suriye sınırında ve buradan çok çeşit ve miktarda, dış menşeli malın girmesi söz konusuydu. Günümüzde; malum, bu özellik pek etkin değil.
Yine de; Mardin’e gelince, ekonomik durumunuza göre, özellikle: “telkari” almayı düşünün. Tel haline getirilmiş gümüş veya altını; tahta üzerine açılmış oyuklara kakarak ve gömerek yapılıyor. Bir süsleme sanatı. Tel haline getirilen altın ve gümüş; kanaviçe gibi ilmek ilmek işleniyor. Bu sanat biçimi;Mardin ve İlçesi Midyat’a özgü. Bu el sanatını başka yerde görmeniz mümkün değil. Özellikle; altın telkari, Süryani ustaların ellerinde şekilleniyor ve ziynet eşyasına dönüşüyor. Her ne kadar; Mardin, gümüş telkari konusunda ün yapmış ise de, işin aslının “altın telkari” olduğunu unutmamak gerek.
MARDİN’DE NE YENİR-NE İÇİLİR
Mardin’e geldiğinizde, yöresel tatlardan tatmak mümkün. Özellikle; Mardin denilince akla ilk gelen: “bumbar”.
Bunun dışında; yumurtalı kısır, içli köfte, kaburga dolması yiyebilirsiniz. Ayrıca; burada; badem şekeri, leblebi ve cevizli sucuk çok güzel bir tat sunacak sizlere. Bunları almadan sakın Mardin’den dönmeyin. Hemen merkezdeki cadde üzerinde bulabilirsiniz.
Mardin’de ne içilir? Evet; “mırra” içilir. Hazırlama aşaması son derece zahmetli. İçimi ise, o derece keyifli. Yemek sonrasında ikram ediliyor. Ağızda hoş bir tat bırakıyor. Hazmı kolaylaştırıcı etkisi var. Özel fincanlarda sunuluyor. Sunumu; bir gelenek haline gelmiş. İçimi sırasında, fincan asla yere konulmaz.
Yere konulursa, mırrayı hazırlayan kişiye hakaret anlamına gelir. Mırra: misafir kabullerinde, sıra gecelerinde, düğün törenlerinde, eğlencelerde, taziye evlerinde, bayramlarda mutlaka ikram edilir. Kimi zaman güzel koku versin diye, içine zencefile benzer ıtırlı bir bitki olan “kakule” de ilave ediliyormuş.
Denemek için içebilirsiniz.
GEZİ PLANI
Evet; Mardin’de nereyi gezelim, nereyi görelim. Mardin merkezinde görülmesi gereken tüm tarihi yapılar, yürüme mesafesinde. Bu nedenle, kenti gezmek kolay. Yalnızca; kalenin gezilmesi biraz zahmetli, Süryani Manastırının gezilmesi için ise, araç ulaşımı gerek. Kentin hemen merkezinde, bir cadde var. Araçların tek yönlü olarak ilerlediği bu cadde üzerinde yürüyerek, kenti gezebilirsiniz.
Özellikle; yamaçtaki eski şehrin sokaklarına girin. Kendinizi; günümüzden çok uzaklarda hissedeceksiniz. Mardin evlerini görün. Daha sonra; diğer tarihi kalıntıları; camileri, medreseleri gezin. Çarşılara uğramayı sakın unutmayın.
Son olarak; Mardin kalesine çıkabilir ve daha sonra ise Süryani Manastırına gidebilirsiniz.
İşte Mardin bu. Mardin’i anlatmak kolay ama yaşamak gerek. Ülkemizin, bu güzel ve tarihi kentine yolunuz düşer veya giderseniz; kendinizi bir açık hava müzesinde sanabilirsiniz. Her zaman olduğu gibi; gezilecek veya gezmenizi önereceğim yerlerin ayrıntılı açıklaması altta. Bunlardan, kentteki zamanınıza ve tercihlerinize göre belirleyeceğiniz bölümleri gezebilirsiniz. Evet, Mardin’i gezmeye başlıyoruz.
MARDİN EVLERİ
Mardin; sarı kalker taşından yapılan ve üzeri geleneksel motiflerle süslü evleriyle ünlü. Bu kalker taşının özelliği: kolay işlenebilmesi. Bölgedeki çok sayıda ocaktan çıkarılıyor. Bu evlerde: kapı, pencere ve asma kat gibi zorunlu kullanımlar dışında, ahşap işçiliğine yer verilmemiş. Diğer bir özellik ise; evleri çevreleyen ve yer yer 4 m. yüksekliğe varan duvarlar. Bu duvarlar; sokak ve evlerin aralarında, perde görevi görüyor.
Ayrıca; bir amacı da, kışın; ev yaşayanlarını soğuktan korumak. Yazlık denilen iç avlu ve bahçede; eskiden ahır olarak kullanılan ve günümüzde ise depo işlevi gören mekanlar var. Eyvan; yazın, yaşamın geçtiği bölüm. Mimaride önemli bir yere sahip olan eyvan ve revak gibi yarı açık kısımlar; özellikle batı güneşine karşı gölgede kalacak şekilde yapılmış. Evet; Mardin evlerinin en büyük özelliği: taş işçiliği. Kapı ve pencereleri; sütuncuklar, kemerler ve değişik motiflerle süslü bu evler; gerçekten görülmeye değer. Sokak aralarına dalın, yürüyün ve bu güzellikleri görün, keşfedin.
ABBARALAR
Şehrin birçok yerinde karşılaşılan muazzam yapılar, şehrin damarları olarak tabir edilir. Şehrin silüetinin en önemli öğelerindendir. Kentin simgesi olan Abralar, genellikle taş evlerin altından geçen ve sokakları birbirine bağlayan geçitlerdir. Kentin uzun, ince ve bazen kıvrımlı sokaklarında bunlara sık olarak rastlamak mümkündür. Kemerli taş tüneller, kentin otantik dokusunu vurgulayan mimari yapılardır. Sivri, basık veya yuvarlak kemerli olabiliyorlar.
Bunlar, sokak üstlerine yapılan ama altta yani sokakta geçit yeri bırakan odalardır. Abbaraların alt kısmı kamuya ait, üst kısmı ise mülk sahibinin mülkü sayılıyor. Mardin’in kentleşmeye başlamasıyla beraber kurulmuş ve bugüne kadar gelebilmiş tarihi tüneller, kimi zaman kesişir kimi zaman ise yağmur ve rüzgardan korunmayı sağlar. Sokaklar arasında geçişi sağlıyorlar.
ULU CAMİ
Mardin’in en eski camilerinden biri olan Ulu Cami, Artuklu ilçesinde şehrin ana caddesinin güneyindedir. Diğer Osmanlı şehirlerindeki ulu camiler gibi, şehrin merkezinde, tarihi çarşılar içinde bulunmaktadır. Ancak cami günümüzde tam bir yapı kalabalığının içinde kalmıştır, sadece minaresi ile ayırt edilebiliyor.
Mardin şehrindeki en önemli Türk-İslam eserlerinden biridir. Caminin minaresinde bulunan kitabesi 1176 yılını gösterir, caminin Artuklu hükümdarlarından Kutbeddin İlgazi tarafından yapıldığı anlaşılmaktadır. Caminin, kiliseden camiye dönüştürülmüş olması veya daha önce burada bulunan bir kilisenin üzerine yapıldığı hakkında söylentiler vardır.
Hatta burada bulunan ve “Mor Tuma” isimli kilisenin camiye dönüştürüldüğü iddia edilir. Ancak yapılan araştırmalar sonucunda böyle bir olasılığın olamayacağı anlaşılmıştır. Yani kiliseden camiye çevrilmediği belirtilmiştir. İddia edildiği üzere, kiliseden camiye çevrilen Ulu cami, bölgedeki Diyarbakır Ulu camisidir. Diyarbakır şehrindeki Ulu Cami, Mor Tuma isimli kilisenin kalıntıları üzerine kurulmuştur.
Şehrin simgesi olan cami, kesme taştan yapılmıştır. Dikdörtgen planlı kutsal mekanın taştan bir minaresi vardır. Ancak buradaki caminin minare sayısı ile ilgili de bir tartışma vardır. Caminin biri batı, diğeri doğuda olmak üzere iki minareli olarak inşa edildiği, minareler arasında tılsımlı iki zincirin asıldığı, batıdaki minarenin de Mardin’i 1400 yılında işgal eden Timur tarafından yıktırıldığı ileri sürülür. Yıkılan minarenin tılsımlı zincirinin Zinciriye Medresesine götürüldüğü ve medresenin adını da buradan aldığı rivayet edilir. Geniş, revaklı avlusunda çeşme ve havuz bulunur. Dilimli ve küçük bir kubbe ile süslenen cami, görenlerde hayranlık uyandıran bir mimariye sahiptir ve halen ibadete açıktır.
LATİFİYE CAMİİ-ABDÜLLATİF CAMİİ
Latifiye camisi adıyla da bilinir. Cumhuriyet meydanının güneyindeki çarşının ortasında ve kendi adını verdiği mahallede bulunmaktadır.
1371 yılında, Artuklular döneminde Artuklu Sultanlarından Melik Salih ve Melik Muzaffer’e hizmet etmiş olan Abdüllatif tarafından yaptırılmıştır. Minaresi ise Musul Valisi Gürcü Mehmet Paşa tarafından 1845 yılında eklenmiştir. Şehirdeki son Artuklu yapısı camidir. Kesme taştan yapılan ibadethanede çeşitli figürler ve taş işlemeleriyle bezeli süslemeler görülmelidir. Caminin minberi ve mahfili işlemeli taştan yapılmıştır. Doğuda bulunan kapısı, Mardin’deki yapıların en iyi korunmuş kapısı olarak önem kazanır. Sultan Avis ve Melik Mansur burada gömülüdür. Ovadan bakıldığında, Mardin şehrinin ilk göze çarpan yapısıdır.
SULTAN KASIM (KASIMİYE) MEDRESESİ
Mardin’de turizm açısından en önemli medresedir.
Şehrin dışında, güneyde kalır. Yapı benzerliği nedeniyle Zinciriye medresesinin ikizi olarak kabul edilir. Hatta, halk arasında Kasımiye’nin zamanın üniversitesi, Zinciriye’nin ise lisesi konumunda olduğu şeklinde bir görüş vardır.
Kasımiye medresesi, genel olarak Zinciriye medresesinin bir tekrarı olup, ikisinde de dilimli kubbeler, yıldız tonozlar bulunur. Ana eyvanında sebil kullanılmış, mimari organları ve süsleme şekilleri çok yakından birbirini izlemiştir. Öyle ki, yapılışına ait herhangi bir yazıt bulunmadığı halde, bu benzerlikten dolayı, medresenin inşasına Artuklular zamanında başlanıldığı ve Akkoyunlular tarafından bitirildiği sanılmaktadır.
Hatta bu medresenin Zinciriye’nin devamı olduğundan yola çıkılarak, her iki medresenin mimarının aynı olabileceği tahmini bile yapılmaktadır. Bu durumda da yapının, Akkoyunlulardan Cihangir Bey’in oğlu Kasım Padişah tarafından bitirildiği sanılmaktadır. Çok amaçlı olarak inşa edilen medrese: iki ana bölümden oluşur. Batı bölümü cami, doğu yarısı ise medreseden oluşur. Medrese 2 katlı olup, kesme taş ve tuğladan yapılmıştır. 12’si üst kat, 11’i alt katta olmak üzere toplam 23 hücreden oluşur. Şafii ve Hanefilere ait iki mescit bulunmaktadır. Bu mescitlerin kubbeleri baklava dilimlidir.
Ayrıca medrese avlusunun ortasında, ovaya hakim olan yazlık bir mescit bulunur.
Zinciriye medresesinde olduğu gibi, avlunun kuzeyinde bir eyvan ve bu eyvanın ortasında da suyunu bir kanalda havuzlara akıtan bir çeşme bulunur. Türbesinde bulunan iki sandukanın birisi Kasım Padişah, diğeri ise karısı Esma Han’ındır.
Medresenin eyvanının duvarında bulunan kırmızı lekelerin, ilginç bir söylencesi vardır. Halk arasında bunların öldürülmesi esnasında yere akmaması için karısı tarafından duvarlara savuşturulmuş Kasım Padişah’ın kan izleri olduğu şeklinde, 500 yıldır süregelen bir kanı vardır. Ancak duvardaki izlerin resmi makamlarca incelenmesi sonucunda, bu izlerin kan lekesi olmadığı anlaşılmıştır. Lekelerin kök boyası veya bitkisel kökenli kına olma ihtimali yüksektir.
Medresenin, I. Dünya savaşına kadar, eğitimde aktif olarak kullanıldığı ifade edilmektedir. Yüzlerce yıllık geçmişiyle halen ayakta duran yapı, günümüzde El Cezeri Sanat Müzesi olarak ziyaretçileri karşılıyor. Müzede, sibernetik teknolojisinin temellerini atan Ebu EL Cezeri’nin çalışmaları baz alınarak canlandırma, balmumu heykel ve dijital sunumlar sergileniyor.
ZİNCİRİYE (SULTAN İSA) MEDRESESİ
Yerli turistlerin en çok ziyaret ettiği Türk-İslam eserlerinden birisidir. Medrese: İl merkezinde Medrese Mahallesinin kuzeyindedir. Yapısı kadar, konumu da oldukça ilginçtir. Medrese, Mardin kalesinin eteğinde, Kızıltepe ovasına hakim bir yerde konumlanmıştır. Rasathane olarak da kullanılması, medresenin buraya kurulmasına sebep olmuştur. Medresenin taç kapısı üzerindeki yazıta göre, 1385 yılında Artuklu hükümdarı Sultan İsa tarafından yaptırılmıştır. Timur ordusu ile mücadele etmiş olan Melik İsa, bir süre bu medresede hapsedilmiştir.
Medrese yapısı, açık medreseler grubunda, iki veya tek eyvanlı şemaya bağlı, iki katlı ve kesme taştan yapılmıştır. Arazinin eğimli yapısı, medresenin iki katlı yapılmasına neden olmuş, cami, türbe, medrese kısımları uygun bir şekilde yerleştirilmiştir. 1967-1968 yıllarında Vakıf Öğrenci Yurdu olarak da kullanılan medrese, çeşitli süslerle bezenmiş anıtsal kapıya sahiptir. Cami ve türbenin kubbeleri de baklava, başka bir deyişle sivri dilimlidir.
Zaman zaman geçirdiği onarımlar sayesinde günümüze kadar ulaşabilen medrese, emine bir yapı özelliği gösterir. İki kattan oluşur. Zemin katta Hanefi mescidi ile halen kullanılmakta olan ve mihrabında kullanılan taşa ışık vurunca renk cümbüşünün görüldüğü Şafii mescidi ve Sultan İsa’nın türbesi bulunur. Bu katta, ayrıca büyük olanı öğrenci yurdu iken toprakla doldurulan iki havuz mevcuttur.
Halk arasında suyun eyvandaki sebilden bu büyük havuza kadar ki akışının insan hayatının yaşam devrelerini simgelediği şeklinde bir kanı vardır. Zemin katından ikinci katta da iki yerden çıkılmakta ve burada eğitim amaçlı yapılmış çeşitli hücreler bulunmaktadır.
Bir dönem Mardin Müzesini ağırlayan mekan, günümüzde Artuklu Üniversitesine tahsis edilmiştir.
HATUNİYE MEDRESESİ
1177-1185 yılları arasında Artuklu Sultanı Kutbettin İlgazi’nin annesi Sitti Radviye tarafından yaptırılmıştır. Bu nedenle Sitti Darviye Medresesi olarak da bilinir. Geniş ve revaklı bir avluya sahip olan iki katlı taş yapı, bugüne kadar pek çok kez onarımdan geçmiştir.
Özenli taş işçiliği örnekleri barındıran mekanın bir bölümü cami olarak kullanılır. Medresenin içinde kubbe ile örtülmüş bir türbe bulunur. Türbeye Sitti Radviye’nin defnedildiği düşünülür. Cami içinde, Peygamberimize ait olduğu söylenen “ayak izi” vardır.
KAYSERRİYYE (BEZESTAN) ÇARŞISI
Mardin ana caddesinin güneyinde, Ulu caminin kuzeyinde ve çarşı içindedir. Yapım tarihi ve yaptıran hakkında bilgi ve belge yoktur. Ancak; 1487-1502 yılları arasında yapıldığı tahmin edilmektedir. Kesme taştan yapılmış olup, güneyinde; çarşı içine açılan bir sıra tonozlu dükkan bulunmaktadır. Dikdörtgen planlı çarşı; ortaya koyduğu plan şeması ile Osmanlı bedestenlerine benzer özellikler gösterir. Yapının üst örtüsü; çapraz tonozludur ve içerisi, payelerle üç bölüme ayrılmıştır.
Bu payelerin üzerinde, iç kısımları aydınlatması için, kare şeklinde delikler açılmıştır.
Halk arasında “bedesten” olarak da isimlendirilir. Değişik zamanlarda yapılan onarımlarda, orijinalliğinden uzaklaşılmış ve büyük bölümü yıkılmıştır. Dıştaki dükkanların bir kısmı, günümüzde de kullanılmaktadır. Bu dükkanlarda yöresel ürün ve hediyelik objeler satılıyor, alışveriş merkezi özellikle yerli ve yabancı turistlerin uğrak yeridir.
BAKIRCILAR ÇARŞISI
Burada; gün boyu; bakırcılar ve kalaycılar yan yana çalışırlar. Kazancılar çarşısı adıyla da bilinen bir alışveriş merkezidir. Mardin dolaylarında bakırcılık zanaatının yaygın olduğu dönemlerde külçe halinde bakırların işlendiği ve mutfak eşyası olarak tasarlandığı dükkanlar nedeniyle bu adı almıştır.
Çünkü; yörede, el işlemeciliği hala revaçta. Güneydoğu Anadolu’ya özgü; “mırra” denilen kahveyi kaynatmada ve sunmada kullanılan cezvelerin en küçüğü olan “güm güm” burada yapılıyor. Elbette, el işçiliğiyle. Ayrıca; buraya özgü bakır eşyalardan biri de; “kildan” adı verilen sabun kutuları. Hamama giderken kullanılan bu sabun kutuları da, yöreye özgü. Bu çarşıyı mutlaka gezin.
Hoşunuza giderse; güm güm ve kildan alabilirsiniz. Burada; ayrıca üzerine “şahmeran” resmi işlenen bakır tabaklar ve siniler de var. Şahmeran; bölgedeki halkın, evlerinde, yılanlardan korunmak için kullandıkları bir obje resmidir.
REVAKLI ÇARŞI
Reyhaniye caminin batısında. Bir yolun iki yanında revaklar var, arkalarında ise beşik tonozlu dükkanlar. Yapının yapım tarihi bilinmiyor. Çevresindeki revaklar nedeniyle, “revaklı çarşı” denilmiş. Revak sıralarının, güneyde bittiği yerde, çarşının diğer bölümlerine geçilen merdivenler var. Değişik dönemlerde yapılan onarım çalışmalarında, çarşının mimari özellikleri, büyük ölçüde yitirilmiş.
MARDİN MÜZESİ
Şar mahallesinde 1. Cadde Cumhuriyet alanındadır.
İçinde sergilenen eserlerden çok, mimari yapısı ile ilgi çeker. Müze binası, Süryani Katolik Patrikhanesi olarak, 1895 yılında Antakya Patriği İğnatoios Behnam Banni tarafından yaptırılmıştır. Daha sonra Askeri (Tugay) Garnizon, MSP İl Teşkilatı, MTTM İl Teşkilatı, Kooperatif binası, Sağlık ocağı ve Polis Karakolu olarak kullanılmıştır. Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından Süryani Katolik Vakfından alınan binanın restorasyonu 1988 yılında başlamış ve 1994 yılında tamamlanmıştır.
Müze binasında iki tane açık ve üç tane kapalı teşhir salonu vardır. 1995 yılında ise daha çok Gırnavuz höyüğünden çıkarılan buluntuların sergilendiği müze olarak kullanılmaya başlanmıştır. Müzenin açılışından önceki dönemlerde Zinciriye Medresesinin bazı bölümleri müze olarak kullanılıyordu.
Geleneksel Mardin evlerinde olduğu gibi, Müze binası da yumuşak kalker taşlardan yapılmıştır. Sütunlu revakların ortasında avlunun çevrelediği bir yapıdır. Üç kapısı vardır, genişliği, motifleri, sütunlu revaklarıyla ve yapılış tarzıyla önemli bir yapıdır. Binanın taş ustaları ve nakışçıları Refail, Mihayel ve Cebrail Kalo kardeşlerdir. Kuzeyden ve güneyden birer giriş kapısı mevcut olup, doğudaki kapı kilise avlusundadır. Bu kapının üzerinde, Süryanice Patrikhanenin yapılış tarihi yazar. Bu yazıttan anlaşıldığına göre, Patrikhane 1895 yılında yapılmıştır.
Müze binası zemin ve iki katlıdır. Birinci katında: kafeterya, konferans salonu, sergi salonu ve misafirhane vardır. İkinci katta: Etnoğrafya sergi salonu, depolar ve kütüphane bulunur. Üçüncü katta ise, Girnavaz kazı yerinden çıkarılan ve satın alma yolu ile müzeye kazandırılan eserlerin sergilendiği teşhir salonu, ayrıca idari bina bulunmaktadır.
SABANCI MARDİN KENT MÜZESİ
Osmanlı döneminde Süvari Kışlası, Cumhuriyetin ilk yıllarında ise Askerlik Şubesi ve Vergi Dairesi olarak kullanılmış olan müze binası, iki katlıdır ve 2007 yılında yenilenerek müzeye dönüştürülmüştür.
Burada, Mardin’e ait pekçok şey sergileniyor. Dilek Sabancı Sanat Galerisi’ne de ev sahipliği yapan müze, bölge halkının yaşamına dair detaylara, seramik obje, el yazması ve höyüklerden elde edilen kabartmalara ev sahipliği yapıyor. Dilek Sabancı Sanat Galerisinde ise dönemsel sergilerin yanı sıra, Abidin Dino, Şerif Akdik, Selma Gürbüz gibi sanatçıların eserleri görülebilir.
MARDİN KALESİ
Kale Artuklu ilçesindedir.
Kale: MS 975-976 yılları arasında Hamdaniler tarafından yapılmıştır. Biraz daha gerilere gidelim. MS 309 yılında, ateşe ve güneşe tapan Şat Tuahari (Şat Buahari) isimli bir kral, kalenin havasının ona iyi geldiğini görünce, burada kendisine küçük bir kasr yaptırır ve 12 yıl burada yaşar. Daha sonra kendi memleketi olan Pers’ten ve Babil’den askerleri ve halkı getirip Mardin’e yerleştirir. Bu sayede, MS 377 yılına kadar şehirde hüküm sürer.
Fakat daha sonra halk vebaya yakalanır, aralarından kurtulan olmaz. Böylece Mardin ile kalesi MS 389 yılına kadar boş kalır. En sonunda Yunanlılardan Arsus adında bir kral, MS 539 yılında Perslerle buradan geçerken, kaleyi görür ve askerleriyle birlikte kaleye yerleşip 5 yıl burada kalır. Kalenin havasının güzel olduğunu görünce, kalede yaşamaya devam eder.
Persler, MS 604 yılında, Dara ile Nusaybin’i işgal edip Turabdin Bölgesini ve Hısın Kef kalesini ele geçirirler. Hısın Kef’te kaldıkları iki yıl boyunca, Romalılardan başka kimseye zarar vermezler. Mardin’deki Romalılar bu durumu öğrenince Mardin kalesini terk ederler. Boş kalan kaleye, Mardin civarındaki manastırların rahipleri yerleşir. Persler, MS 607 yılında Mardin kalesini işgal ederler. Burada yaşayan rahipler; Persler’e karşılık verip vermeme konusunda “Kefertüth’ün Episkopos’u Basil” e danışırlar. Kale, MS 975-976 yıllarında Hamdanlılar döneminde Hasan Nasır Eldevle oğlu Hamdan tarafından onarılır.
Akkoyunlular zamanında da kalenin içinde bir saray ve cami yaptırılır. Kale’de “Mor İliyo Kilisesi” vardır. Kale, çok uzun yıllar askeri bölge olarak kullanıldığından giriş yasağı nedeniyle, kilise bugün kullanılmıyor. Kilisenin dini amaçlar dışında kullanıldığı dönemle ilgili bir çok söylenti bulunmaktadır. Geçmişte, çeşitli zamanlarda Mardin’e uğrayan gezginlerin verdikleri bilgilere göre: kale de çok sayıda yapı bulunduğu anlaşılıyor.
19’ncu yüzyılda Fransız tarihçisi Dupre, bu kalenin tarihinin çok eskilere kadar indiğini, Bizans imparatorları tarafından da onarıldığını yazmıştır. 1471 yılında kente gelen Barbaro isimli tarihçi yazar, kentten yüksekte bulunan ve merdivenlerle çıkılan kale içinde yoğun bir nüfus barındığını ve 300 evin bulunduğunu yazar. Evliya Çelebi ise, kalenin altındaki mağara ve mahzenlerde, hububat saklandığını ve sarnıçlarda su biriktirildiğini yazmıştır.
Yapısal bilgiler
Kalenin doğudan batıya uzunluğu 800 metredir. Genişliği ise, 30 ile 150 metre arasındadır. Kalenin yapıldığı düzlüğün zemini, doğu tarafından 1200 metre, batı tarafından ise 1180 metre yüksekliktedir.
Kartal yuvası olarak da bilinen yapı, doğal bir kaya üzerine oyularak inşa edilmiştir. Şehirde: yaklaşık 100 metre yükseklikteki, sarp bir tepe üzerine kurulduğu için, meylin fazla olduğu yerlerde sur yapılmasına ihtiyaç duyulmamıştır. Kalenin duvarları, kesme taş ve tuğladan yapılmıştır.
Kalenin girişi güneydedir. Buradaki basit ve yuvarlak kemerli kapıdan girilir. Bu giriş rampa şeklinde yükselir ve bir merdivenle devam eder. Güney kesimindeki kuleyi, önceki dönemlerdeki evlere ait kalıntıları ve Mardin manzarasını görmek mümkündür. Güney kesimdeki kule, günümüze ulaşmıştır. Bu burç, kesme taş ve tuğladan örülmüştür. Beşgen planlıdır ve dışa doğru çıkıntılıdır.
Günümüze ulaşan bazı bilgilere göre: şehri ikiye bölen ana caddenin batı ucu “Diyarbakır kapı” ve doğu ucu ise “Babesser” (Savurkapı) dır. Savurkapı’daki surun temelleri görülür.
Kalenin dış surlarından günümüze kalan başkaca kalıntı yoktur. Ancak kalenin iç surlarının bulunduğu bölümde, tepede günümüzde NATO’ya bağlı radar merkezi bulunmaktadır. Zaten, bu radar merkezinin yarım küre şeklindeki görüntüsü, şehrin birçok yerinden rahatlıkla görülmektedir.
Kalede bulunan askeri birlik tarafından, kalede bulunan iç surların bir bölümü onarılmasına rağmen, önemli kısmı yıkılma tehlikesiyle karşı karşıyadır. Kalede bulunan “Hızır Camisi” de, askeri birlik tarafından onarılmıştır. Camide, Hızır’ın makamı bulunmaktadır. Bununla ilgili de çeşitli söylentiler vardır. Mardin çevresini saran kalenin, Hızır tarafından korunduğuna inanılır.
Eskiden Mardin kalesinde deprem olduğunda, Hızır, kale sallanmasın ve oraya bir şey olmasın diye, kalenin etrafını yılan şeklinde sarıp burayı koruduğuna inanılırdı. Ayrıca yine bir efsaneye göre: Hızır, Mardin kalesi yıkılması diye kılıcını kalenin kapısının üzerine saplamıştır. Bu sayede, Mardin kalesi günümüze kadar ayakta kalarak gelmiştir diye inanılır.
Mardin kalesi, iki yıllık çalışma sonucunda ışıklandırılmıştır. Işıklar yakıldığında, kale akşamları Suriye topraklarında bile görülmektedir.
Geçmişte çok sayıda insana yaşam alanı olmuş olan tarihi mekan, seyirlik manzaralar sunar, ancak kaleye çıkmak özel izin gerektirir, çünkü yukarıda belirttiğim gibi kale üzerinde askeri radar üssü var ve girmek yasaktır.
MELİK MAHMUT CAMİİ
Şehrin doğusunda, Savurkapı mahallesindedir. Mardin’deki Türk-İslam eserleri arasında önemli yer tutar.
Taç kapıda bulunan yazıta göre: 1363-1364 yılları arasında yapılmıştır. Cami, Artuklu Sultanlarından Melik Salih tarafından yaptırıldığı halde, halk arasında Melik Mahmud camisi olarak bilinir. Bu durum, Melik Mahmud’un buraya defnedilmesi sebebiyledir. Minaresi ise, 1801 yılında Mardin hakimi Abdullah Ağa tarafından yaptırılmıştır. Bab Es Sur Camii adıyla da bilinir.
Kesme taştan yapılan kutsal mekan, Mardin’in otantik mimarisini yansıtan özellikler taşır. Kemerli pencereleri ve kısa boylu minaresiyle dikkat çeken Melik Mahmut Camisinin kubbesi silindir şeklinde bir kasnak üzerine yerleştirilmiştir. Caminin giriş kapısında ve iç mekanın pek çok yerinde zarif taş işlemeleri göze çarpar. Cami, Mardinli bir iş adamının katkılarıyla 2003 yılında restore edilmiştir.
MOR MİHAİL KİLİSESİ-BURÇ MANASTIRI
Diğer adı Burç Manastırıdır. Emineddin mahallesinin güneyinde, sur dışındadır.
Süryani Ortodoks cemaatine aittir. Bu kilise bir kule biçimindedir. Mısır’da bulunan Zigurat tapınaklarını andırır. Yapı, stilinin bir örneği Humus’a bağlı Sadakat köyünde bulunmaktadır. Bodrum bölümünün bir Şemsi tapınağı olduğu söylenmekte ve bu kısmın tarihi MS 189 olarak verilmektedir.
Süryani kaynakları ise, kilise tarihini en erken 4’ncü yüzyılın sonlarına götürmektedir. Ancak çan kulesinin üzerinde yükseldiği burç 10’ncu yüzyılda manastırdaki tonozlu mezar odasındaki mezarlar 12’nci yüzyıla işaret etmektedir. Burcun doğusunda Meryem Ana adına yapılış tarihi bilinmeyen küçük bir kilise daha bulunmaktadır.
Kırklar Kilisesindeki Süryani Kadim Okulu, 1919 yılında kapatılınca, bu okul Mor Mihail kilisesine dahil olup şimdi yeni Mor Mihail kilisesi olarak kullanılan müştemilata taşınmıştır. Okul, burada 1928 yılına kadar öğretime devam etmiştir. Şehirden uzak olan Mor Mihail kilisesine ulaşımın zorluğu ve cemaatin giderek azalması sonucunda, okul binası kiliseye çevrilerek günlük ibadet, Mor Mihail adını alan bu yeni kilisede sürdürülmektedir.
Kilisenin yapılış tarihi hakkında en eski bilgiyi Metropolit Hanna Dolapönü’nün el yazması bir kitapta görülür. Bu kitaba göre, kilise MS 185 yılında yapılmıştır ve Mardin’in en eski kilisesidir. Yine, söylentilere göre, kilisenin temeli atılmadan önce rahiplere ait bir burç mevcuttu ve Mor Mihail’in öğretmeni Aziz Mor Yusuf burada kalmış ve inzivaya çekilmiştir. Bu yüzden kiliseye Burç Manastırı ismi verilmiştir.
Kilise, bahçe içinde, avlulu olarak tasarlanmıştır. Kesme taştan yapılmıştır. Avlusunda süslemelerle donatılmış mezarlar bulunur. Üç nefli kilise, iki katlıdır.
MARDİN OLGUNLAŞMA ENSTİTÜSÜ
1892 yılında inşa edilmiştir. Mimari açıdan dikkat çeken bina, inşa edildiği dönemden bu yana okul olarak kullanılıyor. Burada, telkâri, taş oymacılığı, ahşap işleme sanatı gibi birçok konuda eğitim veriliyor. Başlı başına bir eser olan tarihi yapı, tamamen taştan inşa edilmiş, kemerli pencerelerle aydınlatılmıştır. En son 2012 yılında onarılmıştır ve özgünlüğünü büyük ölçüde muhafaza eder.
MOR BEHNAM VE KIZ KARDEŞİ SARO KİLİSESİ-KIRKLAR KİLİSESİ
Kilise, Süryani Ortodokslara aittir ve Hıristiyanların en çok bulundukları Mardin il merkezinde Şar Mahallesindedir.
1170 yılında, Mardin’de hükmeden Artukoğlu hükümdarlarından Timurtaşoğlu Gazi Necmeddin Lebi tarafından, Süryanilerin Metropolitlik merkezi olan “Kırk Şehit Kilisesi” (Şu anda Müftülük merkezi olup Şehidiye Camisi olarak da bilinir) ve Mor Tuma kiliseleri camiye çevrilince: Kırk Şehitten gelme olan Kırklar Kilisesinin ismi Mor Behnam ve Kızkardeşi Saro kilisesine ilaveten verilmiştir. Halk arasında Kırklar kilisesi olarak tanınır. Ayrıca, yine 1170 yılında Kırk şehitlere ait kemikler, bu kiliseye getirilmiştir.
Kilisenin adının değişmesine neden olan olay şöyledir: “Sözü edilen 40 iman şehidi, imparator Licinius (308-324) tarafından, donmaları amacıyla soğuk su ile dolu bir havuza atılırlar. Bu 40 kişiden biri dayanamayıp, havuzun yakınındaki hamama girince, geride kalan 39 kişinin gösterdiği inanç sağlamlığı karşısında iman eden Romalı bir asker, ondan boşalan yeri doldurur” Kilisenin duvarlarında bu tarihi olayı betimleyen birçok portre ve tablo vardır.
Aziz (Mor) Benham’ın kız kardeşi adına 6’ncı yüzyılın ortasında yaptırmıştır.
Ancak yapıda bugüne kadar gelen Şemsilere ait bölüm, yapının daha eskilere gidebileceğine ilişkin işaretler vermektedir.
Mihrapları, 400 yıllık ahşap kapıları, 1500 yıllık kök boya ile yapılmış baskı perdeleri en önemli özellikleridir. Ayrıca içinde çan kulesi, evi ve adeta dantel gibi işlenmiş taş oymacılığı örneklerinin yer aldığı divanın bulunduğu geniş bir avlusu vardır.
Kilisede 1230 yılından kalma bir İncil bulunur. Aynı zamanda Mardin Metropolitlik kilisesidir. Türkiye’de (İstanbul Metropolitliği hariç) bütün Süryanilerin metropolitliği olarak faaliyet göstermekte ve direkt olarak Şam Patrikliğine bağlıdır. Patrik ve Metropolitlerin ikamet ettikleri yer önceleri Kırklar kilisesinin avlusunda bulunan, tavanları kesme taşlarla örülmüş olan adalardı.
Ancak daha sonraki yıllarda, Patrik II. Yakup döneminde, metropolitlik odasının üzerinde yeni bir patriklik merkezi yaptırıldı. Kırklar kilisesi, 1923 tarihinden sonra Mardin’e gelen Süryani Kadim Patrikliğinin, ruhani ve idari işlerinin görüldüğü yer oldu. Bu çerçevede, kilisenin avlusunda patriklerin ve metropolitlerin oturdukları, üzeri kesme taşlarla örtülü olan mekan yaptırıldı.
1932 yılında Patrik III. İlyas Şakir’in Hindistan’daki Süryanileri ziyareti sırasında vefat etmesi ile Humus Metropoliti olan Metropolit Efrem Barsavm patriklik makamına getirildi. Yeni patriğin Irak uyruklu olmasından dolayı, patriklik merkezi Kutsal Sinot kararıyla Suriye’nin Humus şehrine nakledildi.
Ayrıca yine kilisede: kırk şehidin ve şehit Mor Behnam ve Kızkardeşi Saro’nun şehitlik macerasını belirten: eni 3 metre, boyu 2 metre olan büyük bir tablo vardır. Tablonun sağ köşesinde Süryanice olarak kilisenin Musullu Patrik II. Gevargis döneminde (MS 1687-1708) ve Metropolis Abdullahat’ın riyasetindeki günlerde yapıldığı yazılıdır.
Yüzlerce yıldır ayakta duran ibadethane, kesme taştan yapılmıştır. Zarif bir çan kulesine sahiptir ve halen ibadete açıktır. Şehirdeki diğer kiliselerin aksine, sürekli açık olduğu için, yerli-yabancı turistler, rehber eşliğinde gezebilirler.
Kırklar kilisesinin güneydoğusunda, sağlam bir yapıya sahip küçük bir kilise mevcuttur. Bu bölüm Okul kilisesidir. Bu kilisenin hangi tarihte ve ne amaçla yapıldığı bilinmez. Ancak 1925 yılında kilisenin kuzey nefiyle beraber yapıldığı kiliseye ait İncilin tarihçesine kaydedilmiştir. Okul, MS 1799 yılında açılmış ve 1928 yılına kadar faaliyetini sürdürmüştür.
Okul: ilk, orta ve lise olmak üzere üç bölümden oluşuyordu. Her bölüm de üç sınıftan ibaretti. Okulda: Süryanice, Arapça, Türkçe ve İngilizce dersleri veriliyordu. Okul, 1919 yılında bilinmeyen nedenlerden dolayı Kırklar kilisesinden taşınıp Mor Mihail kilisesinin ilkokuluna yerleştirildi. Okul 1928 yılında Metropolit Mor Ivennis Hanna Gandor’un talebi üzerine kapatıldı.
ŞEHİDİYE MEDRESESİ VE CAMİİ
Medrese Ana caddenin güneyinde, tarihi PTT binasının karşısındadır.
Eğimli bir alanda kurulduğundan dolayı medresenin kuzey cephesi toprağa gömülüdür. Caddeden de bakıldığında, çevresindeki yoğunluk yüzünden, yapının sadece zarif işlemeli minaresi görülür. Medrese birçok değişiklik geçirmiş ve son yıllarda onarım ve eklemelere maruz kalmıştır.
Aşağıdan yukarıya doğru çıkılarak iskelesiz ve helezonik olarak inşa edilmiş olan günümüzdeki minaresi de 1916/1917 yılında yapılmıştır. Minare bir Ermeni mimar tarafından özenle tasarlanarak yapılmıştır. Kuzey cephesinin dış duvarında Hıristiyanlıkla ilgili bazı semboller ve yapılış tarzına dayanılarak bu cami ve/veya medresenin kiliseden camiye çevrilme olduğu ileri sürülmektedir.
Medrese bünyesinde türbesi bulunan Artuklu Sultanlarından Artuk Aslan (1200-1239) tarafından 80 hücreli olarak inşa edilmiş olan medrese, enlemesine düzenlenmiş ve iki katlıdır. Hücre sayısından dolayı, seksen anlamına gelen, Semain Medresesi olarak da adlandırılır. Ancak söz konusu bu hücrelerden ancak birkaçı günümüze kadar ulaşmıştır.
Bu yüzden dolayı da yapı, medreseden ziyade cami olarak kabul görmektedir. Bulunduğu mahalleye de adını veren medresenin, bu adla adlandırılması hakkında çeşitli görüşler vardır. Birincisi: medresenin inşası esnasında buradan birkaç şehit mezarının çıkması, ikincisi ise, Artuk Aslan’ın yardımcıları olan Nizameddin Alpkuş ve kölesi Lulu’nun, Sultan tarafından öldürülmeleri üzerine, cami yapılmadan önce, caminin inşa edileceği arsaya gömülmüş olmalarıdır.
MERYEM ANA KİLİSESİ VE PATRİKHANESİ
Cumhuriyet meydanındadır.
1895 yılında inşa edilen kutsal mekan, Süryani Katolik ibadethanesidir. Özenle işlenmiş kabartmalara ve zarif bir çan kulesine sahiptir. Üzüm salkımı işlemeleriyle süslenmiş ahşap örneklerin görülebileceği Meryem Ana kilisesi ve Patrikhanesi, yakın tarihte yenilenmiştir ve günümüzde ibadete açıktır.
ŞEYH ÇABUK CAMİSİ
15’nci yüzyılda inşa edildiği tahmin edilmektedir. Kesme taştan yapılmış caminin taştan, kısa boylu bir minaresi vardır. Hz Muhabbed’in habercisi Abdullah bin Enes’in mezarı bu camidedir. Şeyh Çabuk Camii, göz dolduran, özenli bir mimariye sahiptir ve günümüzde ibadete açıktır.
MOR ŞİMUNİ KİLİSESİ VE MANASTIRI
Teker mahallesinde, Mardin surlarının dışında yapılmıştır.
Süryani Ortodoks cemaatine aittir. Halen ara sıra kullanılmaktadır.
Şehrin surların dışına yapılması ve surların tahrip olmasıyla, kilise de şehrin ortasında kalmıştır. Kilisenin yapılış tarihi kesin olarak bilinmiyor. Ancak yapılış tarzı Kırklar Kilisesinin yapısında bulunan sancak kemerli sütunlarla aynı olup, 6’ncı yüzyıldan kaldığı düşünülüyor. MS 1125 yılında Mardin Metropoliti Yuhanna tarafından yenilenmiştir.
Kilise yakın dönemde iki defa onarım görmüştür. Kilise, üç kapıdan oluşur. Kilise ek binalar ve sancak kemerli sütunlu revaklarla çevrilidir. Bu yapıların arasında MS 1796 yılında kilisenin batısında medrese olarak inşa edilen uzun bir bölüm mevcuttur. Burada dini eğitim yanı sıra genel eğitim ve öğretim de verilmekteydi. Daha sonraki yıllarda bu yapının üzerinde dış görünüşü oldukça güzel olan bir divanhane yapılmıştır.
Bu bölümün MS 1883 yılında Moran Mor İğnatiyos Patrik III. Petros döneminde yapıldığı divanhane kapısı üzerindeki Süryanice yazıda yazılıdır. Bu divanhanenin bazı metropolitler tarafından mesken olarak kullanıldığı bilinmektedir.
MOR PETRUS VE PAVLUS KİLİSESİ
Gül Mahallesindedir. Süryani Ortodoks cemaatine aittir. Hz İsa’nın havarilerinden Petrus ve Paulus’a atfedilmiştir.
1914 yılında ibadete açılmıştır. Mardin’de inşa edilmiş en son kilise yapısıdır. Kilisenin dış kapısı üzerinde Süryanice olarak MS 1914 yılında Patrik II. Abdullah döneminde Papaz Abdülmesih’in gayretleriyle yapıldığı yazılıdır. Kilisenin dış yapısı, güzel motiflerle süslenmiş olup, içi yüksek kemerli sütunlarla yapılmıştır. Mezbahın kapısı oyma nakışlarla süslüdür.
1921 yılında yapılmış iki tane sunak vardır. Kilisenin ana sunağı, kilisenin güney cephesindedir. 20’nci yüzyılda yapılan diğer sunarlardan daha değişik bir tarzda yapılmıştır. Kutsal sofra etrafı açık dört adet sütunla çevrilmiş olup, üzeri küçük bir kubbe ile örtülüdür. Kilisede tarihi nitelik taşıyan gümüş kandiller, azizlere ait tablolar, kalıp basmalı resimli perdeler bulunur. Bu perdeler kök boyası ile renklendirilmiştir.
REYHANİYE CAMİSİ
Cami, 1756 yılında yapılmıştır. 19’ncu yüzyılda onarımdan geçen kutsal mekana, o sırada sekizgen bir minare eklenmiştir. Avlusuna abbara olarak anılan taş geçitten girilir. Taştan yapılmış olan kutsal mekan, uzun bir kubbe ile süslenmiştir. Kentin büyük camilerinden biri olarak ibadete açıktır.
MOR YUSUF KİLİSESİ
1894 yılında ibadete açılmıştır. Ermeni Katolik Kilisesidir. Bazilika şeklinde tasarlanmıştır. Kesme taştan yapılmıştır. Sütunlarla desteklenen ibadet mekanı, nadide ikonalarıyla hayranlık uyandırır. Surp Hovsep Kilisesi olarak da anılan tarihi ibadethane, günümüzde ibadete açıktır.
MOR YUHANNA KİLİSESİ-ZEYT CAMİSİ
Süryani Ortodoks cemaatine aittir. Surp Kevork kilisesinin yakınlarındadır. Kilisenin yapılış tarihi hakkında fazla bilgi yoktur. Sadece çan kulesi kalıntılarının, 1950’lere kadar ayakta olduğu söylenebilir. 1950’lerden sonra kilisenin camiye dönüştürüldüğü bilinmektedir. Günümüzde “Zeyt Camisi” olarak kullanılmaktadır.
MELİK MANSUR MEDRESESİ
Gül mahallesindedir.
13-14’ncü yüzyılda yapıldığı düşünülen tarihi yapı, Şeyh Aban Medresesi adıyla da bilinir. Artukluların kentteki eserlerinden biridir. Mardin kalesinin doğu yamacındaki medresede lahitli mezarların olduğu bir bölüm bulunur. Günümüzde mescit olarak kullanılıyor.
SAVURKAPI HAMAMI
Yakın zamanda yenilenmiştir. 1170’li yıllarda inşa edildiği düşünülmektedir. Mardin’deki tüm tarihi yapılar gibi taştandır. Sitti Radiye Hamamı olarak da bilinen tarihi mekan, taş üzerine işlenmiş hayvan figürlerine sahiptir. Savurkapı hamamı, kadınlara ve erkeklere hizmet veren bir hamam olarak günümüzde de kullanıma açıktır.
SURUR HANI
17’nci yüzyılın sonunda inşa edilmiş, kervansaray niteliğindeki iki katlı handa, dükkan, kafe ve restoranlar bulunur. Genişçe bir avluya sahip olan Surur Hanı, onarılmış olup işlevini korumaya devam etmektedir. Han, kesme taştan yapılmıştır. Üzeri açık avlusunda, kafe ve restoranlara ait masa ve sandalyeler bulunur. Yöreye özgü ürünlerin satıldığı dükkanlardan alışveriş yaptıktan sonra kemerlerle süslenmiş avluda dinlenebilirsiniz.
ARTUKLU KERVANSARAYI
Artuklulardan kalma kervansaray, kent merkezindedir.
1275 yılında inşa edilmiş tarihi yapı, pek çok kervana durak olmuş, yüzlerce yıl boyunca sayısız insanın yaşamına yakından tanıklık etmiştir. Taştan yapılan ve muazzam süslemeleriyle göz dolduran kervansaray, birçok Türk dizisinin ana mekanı olarak kullanılmıştır. Çeşitli onarımlarla günümüze ulaşan kervansaray, bugün de Metopotamya’nın otantik konaklama yerlerinden biri olarak hizmet vermektedir.
ESKİ KALE KÖYÜ-KAL’I MARA
Mardin il merkezine 3 km uzaklıktadır. Deyrulzafaran Manastırının yolu, köyün ortasından geçer. Kalesi de MÖ yıllarda yapılmıştır. Mardin kalesi gibi stratejik konuma sahiptir. Köyün ismi de kaleden dolayı verilmiştir. Süryanicesi “Kalho” veya “Hesno Dattho” olarak söylenir. Her iki kelime de “Kadın Kalesi” anlamını taşır. Halk arasındaki bugünkü ismi de “Kal’ıt Mara” dır.
Bu sözcük Arapçadır ve Süryanicesi ile eş anlamlıdır. 16’ncı yüzyılda köyün alanı şimdiki yerleşim alanından çok daha genişti. Köyde üç kilise, birçok diyakos, öğretmen, papaz, rahip, metropolit, mafiryan ve patrik çıkmış olması, bu durumu kanıtlamaktadır. Ayrıca başka bir ispata göre, MS 1870 yılında köyün kilisesi için yazılan bir İncil’in tarihçe bölümünde, köyde üç papaz olduğu yazılıdır.
SÜRYANİ MANASTIRI-DEYRUL-ZAFARAN MANASTIRI
Yeri
Mardin şehrinden 5 km doğuda bulunan manastır, Kızıltepe ovası ile Mardin platosunun birleştiği yerde Mardin ovasını gören bir noktada konumlanmıştır. Ulaşılabilir olması buraya yoğun ziyaretçi akını olmasına sebep olur.
Adı
Manastır adının, çevrede eskiden çokça yetişen safran çiçeğinden aldığı söylenmektedir. İnşası sırasında, safran çiçeğinin kullanılması ve taşının renginin sarımsı bir renk almasından dolayı, bu adla anıldığı bilinmektedir.
Kuruluşu
Manastır, MÖ 2000 yılında güneşe tapanlar tarafından kullanıldığı söylenen mahzen bölümü üzerine; 497 yılında kurulmuştur.
Asırlar boyu çeşitli onarımlar ve eklemelerle bugünkü görüntüsüne kavuşan kutsal mekan, İsa’dan önce Güneş Tapınağı olarak Romalılar döneminde ise kale olarak kullanılmıştır. Kemerli sütunları, kubbe ve süslemeleriyle göz dolduran tarihi ibadet yeri, Süryanilerin merkezlerinden biridir. Mor Şleymun, Mor Hananyo ve Safran Manastırı adlarıyla da anılır.
1293 yılından, Patriğin Şam şehrine yerleştiği 1932 yılına kadar yani 600 yıldan fazla “Dünya Süryanilerinin Patriklik Merkezi” olarak kullanılmıştır. Aynı zamanda Süryani Ortodoks Patriğinin ikametgahı olmuştur.
1876 yılında manastır, matbaa makinasıyla tanışmış, 1953 yılına kadar basım merkezi olarak kullanılmıştır. Tarihi baskı makinasının ve materyallerinin bir bölümü halen burada görülebilir.
Tarihte yüklendiği bu önemli görev nedeniyle, her ne kadar Patriklik merkezi Şam şehrine taşınmışsa da, günümüzde hem diasporada yaşayan Süryaniler hem de Ortadoğu’da ve Hindistan’da yaşayan Süryanilerin en önemli dini merkezlerinden biridir.
Ancak Süryani kültürü, eğitim ve teoloji alanında, geçmişte oynadığı rolü, günümüzde “Mor Gabriel Manastırı” üstlenmiştir. Sadece 5 öğrencinin bu konuda eğitim gördüğü manastırın, turistik mekan özelliği daha çok önem kazanmaktadır.
Bu manastır; ziyarete gelen turistler, gerek sanat ve gerekse mimari açıdan çekici bulacakları birçok özelliğe sahiptir.
Güneş tapınağı
Manastırda ilk dikkati çeken şey, manastırın üzerine kurulduğu ve Şemsiler tarafından ibadet için kullanılan mahzendeki hücredir.
Bu bölüm Pagan inançlarından olan Şemsiliğin bilinen en eski mabedi olma özelliği gösterir.
Hücrenin doğu tarafında, güneşe tapanların, güneşi izlemeleri ve ibadet etmeleri için bir pencere bulunmaktadır. Aynı zamanda bu bölümde mihrabı andıran, muhtemelen kurban ibadetine hizmet eden bir hücre daha bulunmaktadır. Ama asıl ilgi çeken tavandır. Tavanı oluşturan taşlar, 13 sıra halinde ve aralarında herhangi bir harç kullanılmaksızın, birbirlerine kenetlenmiş halde durmaktadır. Son yıllarda ortaya çıkarılan bu mahzenin tabanındaki toprağın da kazılması ve derinleştirilmesiyle daha başka özelliklerinin de ortaya çıkacağı belirtilmektedir.
Patrik mezarları
Manastırın bir diğer ve belki de en önemli özelliği, içinde 52 Süryani Patriğin mezarının bulunmasıdır. Ayrıca içinde tarihi bir İncil ve kutsal taş bulunmaktadır. Kurulduğu dönemden günümüze kadar ulaşabilen mozaikler de manastıra ayrı bir özellik kazandırmıştır.
Bir rivayete göre: burada 12 bin azizin kemikleri bulunmaktadır. Bu nedenle: “Onikibin Aziz Manastırı” olarak da anılmaktadır.
Manastırın Bölümleri
Manastırda 6’ncı yüzyıldan kalma 3 bölüm bulunmaktadır. Bunlar:
1-Meryem Ana kilisesi,
2-Anastasius Kilisesi,
3-Cenaze törenlerinin yapıldığı şapeldir.
Dini amaçla ziyarete gelenleri ağırlamak için; 10-15 kadar odanın bulunduğu misafirhane de vardır.
Bunlarla birlikte, Deyrulzafaran’ın 1 km kuzeyinde, kayalara oyulmuş Meryem Ana Kilisesi (Theodoros Tapınağı) ve Mor Yakup Manastırı kalıntıları da bulunmaktadır. Manastırın çevresinde bulunan meyve-sebze bahçesi de rahiplerin ve diğer görevlilerin ihtiyaçlarını karşılamaktadır.
Ziyaret
Her ne kadar Süryani, Hıristiyan manastırı olsa da, manastırın en önemli ziyaretçi gruplarını Türkiye’nin değişik yörelerinden gelen Türk ziyaretçiler oluşturur. Yani yabancı ziyaretçilerin oranı azdır.
Hafta sonlarında yoğunlaşan bu ilgi, bazı durumlarda öylesine bir boyut almaktadır ki, dini ibadetlerini yerine getirmede zorlandıkları gerekçesiyle, manastırlardaki bazı Süryani görevlilerin de kısmen rahatsız olmalarına neden olmaktadır. Örneğin: Deyrulzafaran Manastırı görevlileri, 2003 yılının Mayıs ayının son hafta sonunda 4000’den fazla kişinin manastırı ziyaret ettiğini söylemektedirler.
Meryem Ana Süryani Kilisesi
Süryani katoliklerinin Anadolu’daki en önemli ve görkemli kilisesidir. Giriş kapısının üstündeki Süryanice yazıta göre, 1860 yılında inşa edilmiştir. Meryem Ana kilisesinin bitişiğinde, Patrik Benham Banni tarafından inşa ettirilen, 3 katlı Patrikhane binası vardır.
Bu bina, 1978 yılında TC Kültür Bakanlığı tarafından Süryani Katolik Vakfından satın alınarak, günümüzde Mardin Müzesinin binası olarak kullanılmaktadır. Manastırda Süryani yazısı ile ceylan derisi üzerinde 12’nci yüzyılda yazılmış, motifli resimlerle süslü kıymetli bir İncil mevcuttur. Bu İncil, Manastır Kütüphanesinin değerini arttırmaktadır.
Bugün burayı ziyaret ettiğinizde, halen burada yaşayan ve rahiplik yapan, Süryani papazları orijinal giysileriyle görebilir, yaşadıkları mahalleri gezebilirsiniz ve hatta kara giysili papazlarla birlikte fotoğraf çektirebilirsiniz.
DARA ANTİK KENTİ
Yeri
Mardin şehir merkezinin 30 km güneydoğusundaki, Mardin-Nusaybin kara yolu üzerinde Oğuz köyündedir.
Ulaşım imkanları uygun olduğu için, yerli ve yabancı turistler tarafından yoğun olarak ziyaret edilmektedir. Hasankeyf’ten sonra en ilgi çeken yerlerdendir. (Hasankeyf sular altında kalmaya başladığından, ilk ilgi çeken yer olması kesindir.)
Ancak ve maalesef, şu anda bu antik kentin üstünde bir kısım varoş bir köy bulunmakta, köylüler bu yaptıkları evlerde yaşamaktadırlar. Hatta, Dara kentinin parçaları, bu evlerin yapımında devşirme malzeme olarak kullanılmıştır.
Önemi
Burası, eski Mezopotamya’nın en ünlü ve büyük kentidir. Mezopotamya’nın Efes’i olarak kabul edilir.
Antik yerleşim yeri: Büyük İskender’in Dara savaşına da sahne olmuştur. Kalıntılar arasında büyük kesme taşlar ve bulunan sikkelere bakılacak olursa, Dara’nın geçmişte büyük ve görkemli yapılara ve zengin hazinelere sahip olduğu söylenebilir. Harabeler ve kalıntılar arasında ara sıra bulunan paralarla da bu durum kanıtlanmaktadır.
Antik kent: Doğu Roma’nın yani Bizans’ın, Güneydoğu Metropolü Nisibis (bugünkü Nusaybin) şehrinden sonra, ikinci önemli sınır kenti olarak biliniyordu. Kaynaklara göre: ticaretin kalbi İpek yolu, kentin içinden geçiyordu. Bu transit ticaret merkezi, bir dönem piskoposluk merkezi de olmuş, ancak sürekli devam eden akınlar sonrasında sönüp gitmiştir.
Konuşma dili olarak Hz. İsa’nın ana dili olan Aramice kullanılmış, inanç olarak ise adına ateş kuleleri yapılan Ahura Mazda’ya inanılmıştır.
Kuruluşu
MÖ 530-570 yılları arasında İran hükümdarı ünlü Darayuvaşi (Darxis) tarafından kurulmuştur. Ancak, bazı tarihçiler ise şehrin MS 503 yılında, Persler Diyarbakır’ı işgal edince Bizans kralı Anastisous tarafından kurulduğunu öne sürerler.
Ancak, tarihte şehrin isminin “Anastasiopolis” olarak anılması, şehrin kurulması konusunda ilk ihtimali güçlendirir.
Sınır şehri olması nedeniyle, Dara çeşitli dönemlerde İranlılar ve Romalılar arasında sık sık el değiştirir.
7’nci yüzyıl sonlarına doğru Emeviler ve sonra da Abbasiler, ve 15’nci yüzyılda Türkler buraya hakim olur.
Zindanı, sarayı, sarnıçları, su bendi, su kemerleri, köprüsü, kilisesi, tophanesi, surları ve iç kalesi, şehrin ihtişamlı ve zengin bir geçmişe sahip olduğunu kanıtlar. Bu yapıların inşasında kullanılan büyük kesme taşlar ve bulunan sikkeler de zenginliği ifade eder. Ayrıca, köyün çevresinde de kaya mezarları ve mağara yerleşimleri bulunmaktadır. Burada bulunan ve 6’ncı yüzyılda yapıldığı sanılan Dara Barajının, dünyada belgelenmiş en eski kemer barajı olduğu belirtilir.
Yapı topluluğunun önemli bir kısmı günümüze kadar gelebilmiştir.
Mevcut kalıntılar
Günümüzde, ana yollardan uzak kalması nedeniyle, küçük bir köy yerleşmesi halinde kalmıştır. Son olarak, yakın zaman önce, kazı çalışmaları sırasında, burada 7 bin yıllık olduğu tahmin edilen antik çağa ait mozaikler ortaya çıkarılmıştır.
Dara kent kalıntıları, kayalar içine oyulmuş, çevresi 8-10 km yi bulan geniş bir alana yayılmıştır. Bu alanda: mağara evler vardır. Halen kayalara oyulmuş 6-7 mağara ev bulunmaktadır. Bunların tarihi Geç Roma dönemine kadar gider.
Mağaraların doğusunda ise, kaya mezarları bulunur. Bu mezarlar: Babil ve Pers dönemlerine aittir.
Asıl Şehir
Asıl şehrin çevresi, 4 km uzunluğunda surlarla çevrilmiştir.
İki tane kapısı vardır. Bunlardan bir tanesi kuzeye, diğeri ise güneye açılır.
Şehri çevreleyen sur: kuzey kapısının doğu ucundan başlar, Zellace mevkiini takiben çayın üstünden hendek yerini mağaraları içine alarak tophaneye iner. Buradan Bertevil Sarayının yanında, güneye açılan kapıyla birleşir.
Güney kapısının batı ucundan başlayan sur: Mahsara’yı (Eski Mezarlık) içine alarak, kesik kayanın üzerinden Hakni mevkiine çıkar. Su sarnıçlarının yanından Yunus ziyaretini ve İç kaleyi de içine alıp, Kale camisinin doğusunda birleşerek, şehri çevreleyen suru oluşturur.
Şehir harabeleri içindeki eski kalıntılardan: kilise, saray, cami, çarşı, ev, köprü ve su sarnıçları hala görülebilmektedir.
İç kale
Kentin kuzeyinde ve 50 metre yükseklikteki tepenin üst düzlüğüne kurulmuştur. Bugün tepe üzerinde, köylülerin yaptırdığı ve içinde yaşadıkları evler bulunmaktadır.
Su bendi
Köyün kuzeyinde, güneye doğru inen kayalar oyularak, görkemli bir su bendi yapılmıştır. Günümüzde de bu bentten su akmaya devam etmektedir.
Zindan
Şehrin kurucusu Daraxis tarafından yaptırılan muhteşem yeraltı yerleşim birimi, sonradan zindan olarak kullanılmış, günümüzde ise bütün heybetiyle ayakta durmaktadır. Halk arasında zindan olarak bilinen 40 metre derinliğindeki mekan temizlenmiştir.
Mezopotamya’da ilk baraj
Dara, Mezopotamya’nın ilk barajı ve sulama kanallarının kurulduğu kenttir.
Bugün şaşırtıcı nizamı ile dikkat çeken kanallara ait izler hala görünür.
Suyun akışını, oranını ya da bekletilmesini kontrol edebilen bir sistemin kalıntıları olan havuzlu salon ve hendeği ile beraber burası bir su medeniyetini işaret eder.
Oyma kaya evler
Oyma kaya evler: tavanlarındaki süslemeleri, duvarlarına işlenmiş Meryem Ana, İsa ve haç figürleriyle, kaya kiliselerine dönüştürülmüş yapılardır.
Ancak, Dara pek çok dine ev sahipliği yapmıştır. Din çeşitliliği, beraberinde çatışmaları da getirmiştir. Bu durum da bugün farklı dinlere ait simgeleri bir arada görmemizi ifade eder.
Mozaikler
Yakın zaman önce, yapılan kazı çalışmalarında bazı mozaikler bulunmuştur. MS 600 yıllarına ait olduğu düşünülen bu mozaiklerde: şemsiye motifi ve çeşitli hayvan figürleri bulunmaktadır.
Sonuç, bence Mardin yöresine giderseniz, mutlaka zaman ayırın ve Dara şehrini görün, çünkü gerçekten muazzam güzellikleri olan bir antik şehir kalıntısı göreceksiniz. Evet, mutlaka ve mutlaka gidin görün.
Evet, Mardin merkezinde, elbette daha birçok tarihi yapı var. Ama, benim sizlere görmeniz için önerebileceğim bunlar. Tercih sizlere ait. İyi geziler.