Van Çatak, Van arası uzaklık: 81 km. Çatak, Bahçesaray arası uzaklık: 62 km. Çatak, Gevaş arası uzaklık: 46 km.
TARİHİ
Yörenin eski ismi “Şatak” ve “Şatakh” olarak kullanılmıştır. Yöre: 10 ve 11’nci yüzyıllar arasında Van merkezli Vaspuragan Krallığı döneminde gelişmiş ve çok sayıda kilise ve kale ile donatılmıştır. 1830’lu yıllarda Osmanlı döneminde burada küçük bir kasaba bulunur. Bu kasaba uzun süre Hakkari Beyliğine bağlı kalmış ve ismi “Şağı Hakkari” olmuştur. 1865 yılında yerleşim yeri “Şitak” adını almış, Cumhuriyetten sonra ise, 1960 yılında “Çatak” adını almıştır. 1915 yılında yörede Rus işgali görülür. İşgal sırasında Ermeni çetecileri, bölgede terör yaratmıştır.
GENEL
Yörenin rakımı ortalama 1512 metredir. Bölgede karasal iklim hakimdir. Buna bağlı olarak gece ile gündüz sıcaklık farkları yüksektir. Kışın çok miktarda kar düşer. Yörede yaşayanların temel ekonomik etkinlikleri hayvancılıktır. Arıcılık ve ceviz üretimi de yaygındır.
KANİSPİ FESTİVALİ
Tam ismi “Kanispi Ceviz, Bal, Alabalık ve Doğa Festivali” dir. Her yıl geleneksel olarak Mayıs ayında yapılır.
ÇATAK BAL
İlçe topraklarında, coğrafi yapı ve bitki çeşitliliğindeki zenginlik sayesinde arıcılık oldukça yoğun yapılmaktadır. Son yıllarda bunun sonucu olarak yörede 20 bin civarında kovan bulunmaktadır. Yıllık bal üretim kapasitesi 320 ton civarındadır.
ÇATAK VE RAFTİNG
Türkiye’nin en uzun ikinci parkuru, Çatak ilçesindeki Çatak çayındadır. Karların erimesi, yağmur yağışlarının bitmesi ve havaların ısınmasıyla, Çatak çayının debisi oldukça fazla yükselir. Parkur, yarım saatte tamamlanıyor. 2018 yılında Türkiye Rafting Şampiyonası burada yapılmıştır.
GEZİLECEK YERLER
HİŞET AZİZ ETİENNE KİLİSESİ
İlçe merkezinde, Çayın güneyinde, hapishane yakınlarında mezarlıkla çevrili tepe üstündedir.
Hıristiyan yazıtlarında, kilisenin kuruluşunun 3’ncü yüzyıla kadar gittiği öne sürülür. Ancak mimari üslubuna bakıldığında, muhtemelen 17’nci yüzyılda yapıldığı değerlendirilir.
Kilise, halk arasında “Hişet kilisesi” adıyla tanınır. Düzgün olmayan kaba taşlarla örülmüştür. Yapı, tek nefli ve dikdörtgen planlıdır. İç mekan, ortadan bir kemerle ikiye bölünmüştür. Üstte beşik tonoz bulunur. Kilisede, yazı ve süsleme yoktur.
ÇATAK KÖPRÜSÜ
İlçenin ortasından geçen Sortikin çayı üzerinde kuruludur, ilçenin girişindedir.
Kitabe bulunmaktadır ancak kitabede yazılanlar (Ermenice) çözülememiştir. Bu yüzden hangi tarihte ve kim tarafından yapıldığı bilinmemektedir. Burada bulunan ve çözülemeyen kitabelerin, yapımla ilgili olabileceği gibi köprüyü yapan ustaya da ait olabileceği tahmin edilmektedir. Köprü, mimari özellikleri değerlendirildiğinde, muhtemelen Osmanlı döneminde 17 veya 18’nci yüzyıl yapısıdır.
Tek gözlü ve yolu eğimlidir. Köprünün uzunluğu 18.30 metre, genişliği 3,50 metredir. Nehir seviyesinden yüksekliği ise, 6.70 metredir. Tamamı düzgün kesme taştan yapılmıştır. Menba yönünde, iki yan duvara açılmış sivri kemerli nişlerle hareketlilik sağlanmıştır. Mansab yönünde ise, mermerden enine dikdörtgen levhalar halinde Ermenice kitabeler bulunmaktadır. Bu kitabeleri çevreleyen, geometrik örgülü şerit, köprüdeki tek süsleyici unsurdur. Sağ taraftaki kitabenin yazıları, sonradan kazınarak yok edilmiştir. Diğeri ise kısmen tahrip edilmiştir.
Köprüyü oluşturan yuvarlak kemerli açıklık: 10 metre genişliğinde ve 5.40 metre boyundadır. Köprü, içteki daha geniş, dıştaki dar kademeli iki kemerle belirlenmiştir. Köprünün yoluna: kuzey tarafından merdivenle çıkılır. Merdivenle genişçe bir sahanlığa çıkılır, buradan üç basamak köprünün yoluna ulaşılır. Eğimli olan köprünün yolu taş döşelidir. İki yandan üst kısımları yuvarlaklaştırılmış, korkuluklarla sınırlandırılmıştır. Köprü günümüzde sağlamdır, kullanılmaya devam edilmektedir.
ZERİL KÖPRÜSÜ
İlçe merkezi yakınlarında, 10 km uzaklıktaki Zeril suyu üzerinde kuruludur. Ana yolun 200 metre güneyinde derin bir vadide kuruludur. Vadideki patika yolları birbirine bağlamaktadır.
Köprü üzerinde kitabesi yoktur. Ancak, mimari özellikleri değerlendirildiğinde 17-18’nci yüzyıllarda yapıldığı tahmin edilmektedir. Kervanların kullandığı bir köprü olarak önem kazanmaktadır. Narlı-Konalga güzergahında, dereyi takip edip Cizre’ye gidiyorlardı.
Köprü tek gözlüdür. Sivri kemerlidir. Köprünün tamamı kesme taştan yapılmıştır. Yolu eğimlidir. Oldukça dik tutulmuş yolu, düzgün sal taşlarıyla kaplanmıştır. Batı tarafındaki yol, güneye doğru dönüktür. Köprünün yolu 35 metre uzunluğunda ve 2.30 metre genişliğindedir. Sivri kemerli gözün yüksekliği 8 metre, genişliği ise 13 metredir. Köprü 1998 yılında onarım görmüştür, günümüzde kullanılmaktadır.
Son bir not: Zeril köprüsünün 300 metre ilerisinde, Urartular döneminde yapılmış tarihi İpekyolu Köprüsü bulunmaktadır. Halen bu köprünün ayakları üzerinde, bir asma köprü bulunmaktadır. Bu asma köprü 1960-1990 yılları arasında köylüler tarafından yaylalara gitmek için kullanılmıştır. Daha sonra terör gerekçesiyle köprü kapatılmıştır.
HURKAN KÖPRÜSÜ
Hurkan suyu üzerine kurulu köprü, ilçe merkezine 10 km uzaklıkta, Çatak-Pervari yolu üzerindedir. Köprü, tarihte Musul’a kadar giden, bir kervan yolu üstündedir.
Köprünün inşa tarihini verecek kitabesi ve herhangi bir belge yoktur. Ancak yöredeki yapılaşmaya bakılarak köprünün, Osmanlı döneminde, muhtemelen 16’ncı yüzyılda yapılmıştır. Köprü: gözü sivri kemerli olarak düzenlenmiştir. İki kademeli sivri kemerden; içteki daha geniş ve tuğladan, dıştaki dar ve taştan yapılmıştır. Kemerin karın kısmı ise, moloz taş örülüdür. Köprünün tempan duvarları, harçla tutturulmuş moloz taşlarla örülmüştür. Yolu taş döşelidir. Korkuluklar Ahlat taşından yapılmıştır. Kuzeydoğu tarafından: doğuya bakan bir oda vardır. Bu odaya girişi sağlayan bir kapı bulunur. Odaya, düz atkı taşlı kapıdan girilir. Odanın üstü beşik tonoz örtülüdür. Bu oda, buradan geçenlerin barınması için yapılmıştır. Köprü. 1998 yılında onarılmıştır. Günümüzde sağlam ve faal durumdadır.
ARIHAN MEZARI
İlçe merkezine bağlı Uzuntekne köyünün doğusunda Arıhan Mezrasının 500 metre yakınındadır.
Arıhan mezarı, kayalık bir tepenin kuzey eteğindedir. Rakımı 2350 metredir. Kayalık tepe ve çevresindeki taşlar, andezit taşıdır. Mezar odasının çevresi, dikdörtgen planlı bir taş sırasıyla çevrilmiştir.Mezar odası ise, kabaca işlenmiş olan sal taşlarıyla örülmüştür. Tahrip olmuş olan mezara, kuzey uçtaki kapak taşı kaldırılarak girildiği görülür. Mezar odasının orijinal girişinin burası olduğu düşünülmektedir. Mezar odasını örten büyük ve ağır kapak taşları, kuzey güney doğrultusunda konulmuştur. Andezitten 7 adet büyük ve ağır kapak taşı, üzerindeki pürüzlerin kabaca da olsa düzeltildiği görülmektedir. Dikdörtgen planlı mezar odası, içeriden 6.5 metre uzunluğunda ve tabanda 2.20 metre genişliğindedir. Mezar odasının içindeki dolgu nedeniyle yüksekliği tespit edilememiş, muhtemelen 2 metre yüksekliğinde olduğu sanılmaktadır. Yan duvarları bindirme tekniğiyle yapılmıştır. Mezarın üst kısmı: iri ve kabaca yontulmuş andezit taşındandır.
TIRŞIN
Tırşın (kelime anlamı: bol, yeterince yeşillik demektir.) yaylası, Gürpınar ilçesinin 40 km güneyinde, Beşbudak köyünün doğusundadır. Yaylanın batı ve kuzey kısmı Çatak Tırşını, doğu ve güney kısmı Gürpınar Tırşını olarak adlandırılır.
Yayla günümüzde yaylak olarak kullanılmaktadır. Çatak Tırşını denen bölgede: iki ören yeri bulunmaktadır. Tırşın yaylasında geniş bir alana yapılan kaya resimleri, Tırşın tepelerinin, güney-güneydoğu, kuzey ve doğusunda bulunur. Yaylanın kuzeye ve batıya bakan yüksek kısmı Kahnı Melikan (Çatak Tırşını) Mevkii olarak isimlendirilir. Buradaki kaya resimleri tepelik alanın kuzey yamacında, büyük kaya bloklarındadır.
Burada büyük taşlar üzerine yapılmış ağaç resimleri vardır. Ayrıca, bu ağacın dalına ön ayağını uzatmış keçi resmi de bulunur. (Bu keçi resmi, günümüzde Van Müzesinde bulunmaktadır.) Bu keçi resmi gerçekçi bir forma sahiptir. Baş kısmı detaylı verilen figür, duruş pozisyonu itibarıyla de (arka bacaklar, kas sistemine uygun olarak çizilmiştir.) hareketli bir figürdür. Taş üzerine resmedilen keçinin, arkasında kurt resmi vardır.
Burada bulunan taşların hikayesi şudur “MÖ 330 yılında Doğu Hun İmparatorluğu: Kuzey Kafkasya’yı ele geçirince, burada yaşayan Alanlılar ve Orta Asya’da dağlık mıntıkadaki “Artuş Şehri” nde yaşayan Türk aşiretleri: bulundukları yerden ayrılırlar. Bunlar: Narlı nahiyesine gelirler. Çünkü: buranın iklim ve doğa şartları Kuzey Kafkasya ve Artuş Şehrine benzemektedir. Bunlar: Narlı mıntıkasına yerleşirler. Yerleştikleri yere “Alanlılar Yaylası” ismi verilir. Bunlar: Tırşin’deki büyük taşlar üzerine ağaç resmi çizenlerdir. Keçi resmi ve arkasındaki kurt resmi ile, atalarını izah etmeye çalışmışlardır.
KANİSPİ-BEYAZ SU ŞELALESİ
İlçe merkezine 5 km uzaklıkta Van-Çatak kara yolu üzerinde 82’nci kilometrededir.
Burada, su: 100 metre yükseklikteki kayalardan çıkar, aşağı doğru beyaz köpükler oluşturarak iner. Zaten aşağı inerken oluşturduğu bu süt beyazı köpükler nedeniyle Beyaz Su şelalesi ismini almıştır. Kanispi kelimesinin anlamı “Beyaz Şelale” demektir.
Şelalenin çevresinde, mesire yeri vardır. Hemen yanında ise alabalık tesisleri kuruludur. Özellikle yaz aylarında yöre halkı serinlemek için buraya gitmeyi tercih ederler. Ancak şelalenin akmaya başlaması takip edilir. Şelale, her yıl Nisan ayı sonunda akmaya başlar ve saniyede 20 litre civarında kaynaktan su çıkar. Ağustos ayı ortalarında ise, suyu azalır ve özelliği kaybolur. Burayı ziyaret etmek isterseniz, suyun aktığı dönemlerde gitmelisiniz. Gerçekten muhteşem bir görüntü, su sesi ve güzel bir ortamda piknik yapabilirsiniz.