Ani şehri, ülkemiz sınırları içindeki bu tarihi ören yeri: Ermeniler tarafından yıllardır sahiplenilmektedir. Özellikle: Ani şehrindeki Ulu Cami, her ne kadar bir Ermeni yapısı olduğu iddia edilse de, bölgeye Türklerin yerleşmesinden sonra yapıldığı bir gerçektir.
Ancak, her zaman olduğu gibi, Ermeniler iddialarında daha çok bağırıp çağırarak ses getiriyorlar, konu bu mu? Benden yorum yok.
Aşağıdaki yazıyı okuduğunuzda, sonuna geldiğinizde eminim ki, sizler de kendinize göre yorumlarınızı yapacaksınız.
Sonuçta, biz gezginler için, kimin nerede dini ayin yaptığı önemli değil. Önemli olan, her ülkenin, bir diğer ülkenin toprak bütünlüğüne saygılı olması. Dini inanış insanların en doğal hakkı, ayin ve ibadet edebilme de, en doğal hakkı.
Ama, biz, Ani şehrinin tarihi ve turistik önemine gelelim isterseniz. Buyurun, güzel bir Ani antik şehri gezisi için gereken bilgiler.
“Orda bir köy var uzakta, O köy bizim köyümüzdür, Gitmesek te-kalmasak ta, O köy bizim köyümüzdür” Evet, hatırlarsanız, Cumhuriyet döneminin hemen arkasından, bu marş, uzun süre hafızalardan silinmeden insanlarımızın belleklerinde kaldı. Ani. Ani çok uzak, ama dedim ya, gitmesek te, kalmasak ta, orası bizim yerimiz, siz yine de, bir fırsat bulursanız, geçmişi günümüzden 7000 yıl öncesine kadar uzanıyor. MÖ 5 binli yıllara ait burada çanak-çömlekler bulunmuştur. Bu antik şehri mutlaka görmeye çalışın, yakınlarından geçerseniz, mutlaka yolunuzu değiştirin ve gidin.
Gerek tarihi özellikleri nedeniyle ve gerekse topraklarımız üzerindeki bir antik kalıntıya, başka bir ülkenin insanlarının sahip çıkma telaşını düşünerek, gidelim, görelim ve bu güzel antik kalıntılara sahip çıkalım.
ULAŞIM
Evet, Ani antik kenti: Kars iline 42 km. uzaklıktadır. Yol gayet düzgün. Ocaklı köyü sınırları içindedir. Türkiye-Ermenistan sınırını ayıran Arpaçay Nehrinin batı yakasındadır.
Önce Kars şehrine ulaşmanız gerekiyor. Sonra; doğuda, Digor yolunun kuzeyinde, yalnızca Ani antik kentine giden bir yol var. Bu yol takip edilerek ulaşılıyor. Ermenistan sınırına çok yakın.
Bu nedenle: sınır güvenlik önlemleri var. Kars’tan Ani’ye gitmek için, yüklü bir para vererek bir taksi tutmanız gerek. Veya, yeterli sayıda turist toplanırsa, minibüs kalkıyor.
Eskiden, buranın askeri yasak bölge olması nedeniyle, izin alınarak gidilmesi gerekiyordu, ancak artık izin alınmasına gerek yok. Ancak sürekli gözlendiğinizi unutmayın, hatta güvenlik güçleri, herhangi bir şüpheli durum hissettiğinde dron uçurarak durumu kontrol ediyorlar, bunu niye söyledim, hani gezerken üstünüzde dron uçarken görürseniz, bu rutin bir güvenlik kontroludur.
GENEL ÖZELLİKLERİ
Ani şehrinin ismi: Latince Abnicum kelimesinden gelir. Şehrin ismi, Ermenilerin en sevdikleri kadın isimlerinden biridir ve Ermenistan da hala kullanılmaktadır.
MS 301 yılında, Ermeniler Hıristiyanlığı kabul etmeden önceki inanç sistemlerine göre: Anahita, ana tanrıçanın adıydı.
Ani isminin kökeni: Anahit’den gelir. Anahit, Ermeni mitolojisinde: bereket ve şifa, bilgelik ve su tanrıçasıydı. Erken dönemlerde ise savaş tanrıçasıydı.
Anadolu’ya İpek Yolu üzerinden girişte ilk konaklama merkezidir. Bu nedenle: zaman içinde büyük bir ticaret merkezi konumuna geldi. Bunun sonucunda ise, muhteşem bir zenginlik oluştu.
O dönemde, şehirde, muhtemelen 100 bin kişi oturuyordu. Şehrin zenginliği ve şanı öyle büyük düzeye erişmişti ki “1001 kilise şehri” olarak anılıyordu. Ancak: 1319 ve 1832 yıllarında bölgede büyük depremler oldu.
Evet, zamanla bu büyük şehir terk edildi. Yaklaşık 300 yıl önce terk edildi.
Bu sessizliğe gömülüş, 19. yüzyılın ikinci yarısına kadar sürdü. Bu tarihte, Ani keşfedildi. 1878 yılında, bölge Ruslar tarafından işgal edilince, 1892 yılında, Ani’de ilk arkeolojik çalışmalar başladı. Petersburg Bilimler Akademisi ve Rus arkeologlarından ve aynı zamanda bir dil bilimcisi olan Nikolai Marr; şehri kazmaya başladı.
Bu kazılar, 1904 yılına kadar devam etti. Şehrin büyük bir kısmında yapılan çalışmalar sonucu, çok sayıda bina ortaya çıkarıldı ve buluntular Akademik dergilerde yayınlandı.
1918 yılında, Birinci Dünya Savaşında, Osmanlı orduları, yine bölgede hakimiyeti ele geçirdiler. Bunun üzerine: yaklaşık 6000 parça arkeolojik eser, kaçırılarak, Erivan Devlet Müzesinde sergilenmeye başlandı. Bizde ise sadece bölgede bulunan ve tarih öncesi dönemlere ait çanak-çömlekler var, yani bölgede bulunan heykeller kaçırıldı.
Daha önce bölgede fotoğraf ve film çekmek yasak iken, günümüzde böyle bir yasak yok.
Arada yani sınırda Arpaçay var. Hemen karşıda görülen Ermenistan bölümünde, Ermeniler uzun süre günümüzde de görülebilen “Taş Ocakları” yapmışlar ve bu taş ocaklarında kullanılan patlayıcılar nedeniyle, zaman zaman Ani ören yerine de taşlar geliyormuş, uzun uğraşılar sonucunda, bu durum önlenmiş, Ermenistan tarafında bulunan taş ocakları aktif değil.
Kars Ani
Evet, bizler tarihe olan saygımız, gezgin ruhumuz nedeniyle, buraya yakın bulunduğumuzda, mutlaka burayı gezelim ve tarihin geçmişten günümüze gelen bu kalıntılarını keşfedelim, çünkü güzel kalıntılar var.
TARİHİ GELİŞİMİ
Ani harabelerinde ilk yerleşmenin: MÖ.5000-3000 yılları arasında olduğu tahmin edilmektedir. İlk yerleşimciler;: bugün Bostanlı Deresi olarak bilinen vadideki volkanik oluşumlu mağaralarda yaşamışlardır.
MÖ.900-700 yılları arasında, bölgede Urartu Devleti egemenliği görülür. MÖ.650 yılında ise Kimmerler, MÖ.626-149 yılları arasında ise; Türkler (İskit) bölgede egemen olmuşlardır.
MS.646 yılında; Halife Hz. Ömer devrinde, Ani ve çevresi, Arapların eline geçer. MS.732 yılında; Bağratlı Beyliği egemenliği görülür. 966 yılında; Bağratlı III. Aşot tarafından; şehir surları yaptırılarak; Ani krallık merkezi olur.
Bu dönemlerde: şehir: Anadolu’ya ipek yolu üzerinden girişte ilk konaklama merkeziydi.
Bu yüzden, zaman içinde gelişerek büyük bir ticaret merkezi konumuna geldi. Bunun sonucunda ise, muhteşem bir zenginlik.
O dönemde, şehirde muhtemelen 100 bin kişi vardı. Şehrin zenginliği ve şanı, öyle büyük bir düzeye erişti ki, zaman içinde şehir “1001 kiliseler şehri” olarak anılmaya başlandı.
1064 yılında Sultan Alpaslan tarafından şehir alınır.
1131, 1319 ve 1605 yıllarındaki: depremler sonucu şehir şehir tamamen tahrip olur.
Bu büyük şehir, zamanla terk edildi ve 19 ncu yüzyılın ikinci yarısına kadar sessizliğe gömüldü.
1878 yılında Ruslar bölgeyi işgal edince, 1892 yılında Ani de ilk arkeolojik araştırmalar başladı.
Petersburg Bilimler Akademisi ve Rus arkeologlardan Nikolai Marr, şehri kazmaya başladı. Bu adam aynı zamanda bir dil bilimcisiydi.
1904 yılına kadar devam eden kazılarda, çok sayıda bina ortaya çıkarıldı.
1918 yılında, Osmanlı ordusu bölgeyi ele geçirince, Ani de bulunan yaklaşık 6 bin parça eser, Rusya Sen Petersburg ve Ermenistan Erivan şehirlerindeki müzelere kaçırıldı.
Bizde ise, sadece daha eskiye dayalı, yani tarih öncesinden kalan bir takım eserler var. Yani, bölgede bulunan heykeller bizde değil.
Ancak: 1064 yılında, Selçuklu Sultanı Alparslan’ın “Ani” yi fetih etmesinden sonra: üçüncü sur sistemi yaptırılmıştır.
MEVCUT GEZİLECEK YAPILAR
Evet, şimdi gelelim ören yerini gezmeye:
Öncelikle cep telefonlarınızı “Uçak moduna” almanızı öneririm. Çünkü burada cep telefonları Ermenistan tarafındaki operatöre bağlanıyorlar ve dönüşte yüklüce bir fatura ile karşılaşmamak için bu önlemi alınız. Araçlar için büyük bir otopark var. Burada araçtan indiğinizde, yöredeki köyün çocukları çevrenizi sarıyorlar. Eğer unutmaz iseniz, beraberinizde bu çocuklar için çikolata benzeri bir şeyler götürünüz, çok mutlu oluyorlar.
Uzaktan kale ve surlar görülüyor.
Şehir, düz bir tepe üzerindedir. Şehir ilk kurulduğunda, MS 8’nci yüzyıl başlarında Bagratlı krallığı tarafından başkent ilan edilince, şehrin çevresi Kral Smbat tarafından tek sıra surla çevrilir.
Smbat bu surları yaptırana kadar, Ani şehri, arkada bulunan tepenin üzerindeydi. Bu bölge ise, tamamen ticaret alanıydı.
İpek yolunun 2’nci kolunun çok yoğun kullanılmaya başlaması sonucunda, burası tam bir ticaret merkezi oldu. Kral Smbat, bu surları yaptırarak tüccarlara bir mesaj verdi. Yani “Senin burada güvenle ticaretini yapman benim sorumluluğumda”
Peki neden şehri buraya kurmuşlar? Neden savunması daha kolay olan arkadaki dağın yamacına kurmamışlar.
Çünkü, şehrin buraya kurulmasının sebebi: sağ ve sol taraftan, aşağıya doğru akan iki vadi var. Bu iki vadi: ön tarafta Arpaçay nehrinin oluşturduğu vadide buluşuyor. Yani, şehrin üç tarafı vadilerle çevrili.
Eğer, Smbat, şehri tepelere veya dağın yamacına kursa idi, bu vadiler bu platoya ulaşımı engelleyeceklerdi.
Vadileri birer avantaj olarak alıp, kabaca bir yarımada gibi bölgede karaya açık olan tek kısmı güçlü surlarla koruyarak şehri buraya yerleştirdi.
Evet: surların tamamı tüf taşından yapılmış surların yüksekliği 7-8 metre arasındadır. Uzunlukları ise 4500 metredir.
1064 yılında Selçuklular şehri ele geçirince, ikinci bir sur sistemi yaptırılmıştır.
Kars Ani Kalesi
ANİ KALESİ
Ani şehrinin güneyinde, düz bir tepe üzerinde iç kale olarak bilinen tepe üzerindedir. Nikolay Marr: 1908-1909 yılları arasında kale kalıntılarında kazılar yapar. Bu kazılarda: tepenin en yüksek kısmında, Balgratlı krallığının saray kalıntıları ortaya çıkarılır.
Ayrıca, kale içinde 3 kilise ve çok sayıda ne olduğu bilinmeyen bina kalıntısı ortaya çıkarılır. Kiliselerden birinin saray kilisesi olduğu ve bu kilisenin 6. veya 7’nci yüzyıla tarihlenerek, bölgedeki en eski kilise olduğu söylenmektedir. Ancak, 1966 yılındaki bir deprem sonucu bu kilise çökmüştür.
SURLAR
Şehir ilk kurulduğunda, yani 8.yüzyıl başlarında, Bagratlı krallığı tarafından şehir başkent ilan edildikten sonra, şehrin çevresi, Kral II. Smbat tarafından, tek sıra surlarla çevrilir.
Sur duvarları, bütün şehri çevreleyen bir savunma düzenidir. En güçlü savunma duvarları, şehrin kuzey tarafında bulunur. Tamamı tüf taşından yapılan surların yüksekliği: 7-8 metre arasında değişiyor. Uzunlukları ise 4500 metredir.
1064 yılında, Selçuklular şehri ele geçirince, bu surlar, ikinci bir sur sistemi yapılarak desteklenmişlerdir.
ASLANLI KAPI
Burada dikkati çeken husus: şehir kapılarının çapraz yapılmasıdır. Düşman kapıdan içeri girdiğinde, hemen şehre ulaşmasın diye, dar bir koridora hapsedilir ve burada yok edilir. Bu yüzden, ikinci şehir kapısı, birinciye çapraz yapılmıştır. Kapıdan içeri girdiğimizde, ilk göze çarpan sur duvarındaki “ASLAN MOTİFİ” dir. Aslan kabartması 1.5 ve 1 metre boyutlarındadır ve Selçuklu döneminde yapılmıştır. Aslan ayakta yürür vaziyettedir.
Kitabe
Aslanlı kapının bulunduğu surların doğu yamacındaki burç üzerindedir. Bu kitabe son yıllarda yapılan restorasyon sonucunda çevresi açılarak ortaya çıkarılmıştır. Selçuklu Sultanı Alpaslan’ın 1064 yılında şehri fetih etmesine ait, 4 satırlık, Kufi İslami bir kitabedir. Yani, Anadolu da bulunan en eski kitabedir.
İÇERİYE GİRİYORUZ.
Surlardan içeriye girdiğimizde, surlar üzerinde çok yoğun haç motifleri görüyoruz. İçeri girer girmez, hemen bir “Svastika” motifi görülür. Svastika her ne kadar Hitler ile özdeştirilse de, aslında eski bir Orta Asya sembolüdür. Tanrıya adanmışlığın, kutsala adanmışlığın bir sembolüdür.
Ejderha motifleri
Aslanlı kapının doğusunda Ejderha Burcu denen yer var. Bu burç, Emir Manuçehr tarafından yaptırılmıştır. Bu surların yapıldığı 10’ncu yüzyılda, Ermeniler, Hıristiyanlığı kabul edeli 700 yıl olmuştu. Ancak inanç değişse de bir takım kültür izleri devam eder. Karşıdaki burcun yukarı kısmında, iki taraflı, iki ejderha kabartması var. Bunların başının ortasında ise boynuzlu bir hayvan yani boğa motifi var. Dolayısı ile, bunlar Hıristiyanlık ile alakası olmayan semboller, ancak aslında bir güç sembolüdür. Ejderha: sonsuzluğun zamanın efendisi kavramını sembolize eder. Yani, sonsuza kadar varlığını devam ettirecek bir gücü anlatan kompozisyondur.
Kars Ani Manuçehr Camii (Ani Ulu Camisi)
MANUÇEHR CAMİİ (ANİ ULU CAMİSİ)
Büyük Selçuklu Hükümdarı Sultan Alparslan, Ani’yi fethettikten sonra şehrin yönetimini Selçuklular adına sürdürmesi için Şeddadi Ebu’l Manuçehr’e vermiştir.
Cami: Ebu’l Manuçehr tarafından, 1071-1072 yılları arasında inşa edilmiştir. Çünkü Emir Manuçehr, 1071 yılından itibaren şehri yönetmiştir.
Yapı, Anadolu’da Büyük Selçuklu mimarisine bağlanan ilk cami olma özelliğine sahiptir. Büyük olasılıkla, ilk yapılış amacı: hemen karşıdaki iki tepe arasından şehre gelen kervanlarda bulunanlar, şehre yaklaştıklarında, ilk önce, camiyi ve caminin minarelerini göreceklerdi. Yani, bir anlamda, bu cami bir prestij yapısı olarak yapılmıştır.
Caminin minaresi, cami ile aynı döneme rastlamaz, daha önceki bir dönemde yapıldığı sanılmaktadır. Minarenin tepesine, bir sütunun çevresinde dönen dik merdivenlerle çıkılır. Tepesi, günümüzde tamamen açıktır. Orta Asya Türk minarelerinin geleneğini sürdüren, sekizgen planlı minarenin üzerinde, renkli taşlarla işlenmiş “Bismillah” yazısı vardır.
Külliye: cami: caminin kuzeybatısındaki minare ile kuzeyindeki çeşme ve türbeden oluşur. Cami: kuzey-güney yönünde, üç sahınlıdır. Doğu bölümünün altında, yamaç eğimini tasfiye etmek için yapılmış, tonozlu dört mekan vardır.
Türbe kare planlıdır.
Kars Ani Manuçehr Camii (Ani Ulu Camisi)
Caminin giriş cephesi, 19.yüzyıl sonuna doğru yıkılır. Ancak; 1906 yılına kadar, buraya yakın köylüler tarafından, cami fiilen kullanılmıştır. 1906 yılında, cami, bölgedeki kazıları yürüten Nikoli Marr tarafından, müzeye dönüştürülür. Binayı takviye amacıyla, kuzeybatı tarafındaki çatı kemerleri duvarlarla kapatılır.
Evet, bu küçük müze, büyük ihtimaller, yine Ruslar tarafından veya Ermeniler tarafından yağmalanmış olsa gerek. Zaten günümüzde, Erivan Devlet Müzesinde, buraya ait objeler halen sergileniyor.
1999 yılında camide restorasyon çalışmaları başlatılmış ve yıkık duvarların örülmesi tamamlanmıştır. Cami, daha sonra cami olarak ibadete açılmıştır. Ancak, ziyaret ettiğimde, caminin kapıları kilitliydi. Sadece pencerelerden içerisi görülebiliyordu. Burayı cami olarak açıp, sonra kapısına kilit vurmak anlaşılır gibi değil.
Kars Ani Çarşı
ÇARŞI
Menuçehr camisinin yanındadır. Burada: yan yana sıralanmış, karşılıklı dükkanlardan oluşan çarşı kalıntıları bulunmaktadır. Ancak dükkanlar günümüzde yıkık durumdadır.
İPEK YOLU KÖPRÜSÜ
Arpaçay üzerinde inşa edilmiştir. Uzun süre kullanılmaması nedeniyle, günümüzde ortası yıkık, yalnızca ayakları sağlam kalmıştır. İlginç olan, köprünün bir ayağı Türkiye, bir ayağı Ermenistan topraklarındadır.
ŞEHRİN BATISI
ABUGAMRENTS KİLİSESİ-GRİGOR PAHLAVUNİ KİLİSESİ-ST KRİKOR LUSAVORİC KİLİSESİ-PALATOGLU KİLİSESİ
Şehrin batısında, Bostanlar deresine bakan yamaçtadır.
Giriş kapısı üzerindeki ithaf kitabesine göre: Prens Grigor Pahlavuni tarafından, babası Apughamrents için yaptırılmıştır. Grigor Pahlavuni, 982 yılında vefat ettiği için, kilisenin bu tarihten önce yani 980 yılında yaptırılmış olduğu tahmin edilir.
Diğer bir kitabeye göre: Prens Apelgharip tarafından 1040 yılında Sen Stephanos ve Sen Christopher’e atfen kuzeydeki mezar şapelleri eklenmiştir.
Yapı: dıştan on iki gen ve içten altı apsis planlıdır. Kırmızı, siyah ve kahverengi, düzgün kesme taşlardan yapılmıştır. Üç basamaklı bir kaide üzerine oturmaktadır. Her cephede pencereler vardır. Yapının üstü: yüksek kasnak üzerindeki konik külahla örtülmüştür.
Evet: burası mezar yerine bir şapel olarak yaptırılıyor.
Bizim için en önemli nokta: Bunun üzerindeki onarım kitabesidir. Ermenice çevirisine göre “Ben Ebulgarip, Ermeni Magripar (Askeri Vali) Gregor un oğlu ve Ebulgamir in torunuyum. Babam tarafından ihmal edilmeme rağmen, bu dinlenme yerini babam Gregor, erkek kardeşim Hamza ve kız kardeşim Seda için onarttırdım.
Altındaki küçük bölüm: rahiplerden isteğim şudur ki, şu günlerde şu dualar, bugünlerde bu dualar okunsun.
Evet, buradaki bir diğer önemli nokta: kişilerin isimleridir. Kişinin ismi Garip, dedesi Emir, Erkek kardeşi Hamza, Kız kardeşi Seda. Arap Ermeni ve İran Ermeni etkileşimi oldukça eskidir. Arapların Ermenilerle olan kültürel etkileşimleri bizden daha eskidir. Bu yüzden, Arapça isimler yaygındır.
Yapının hemen karşısındaki yamaçta: tıpkı Kapadokya gibi kaya oymalar var. Burası tıpkı Kapadokya gibi kaya oymalıdır.
Aşağıda Bostanderesi görülüyor.
Çok az kaya yerleşmesi görülüyor ama aşağıya doğru toprak kayması var. Tıpkı Kapadokya da olduğu gibi burada da yeraltı şehri, yeraltı tünelleri var.
Tüneller var. Farklı farklı yerlere giden tüneller var. Tüneller henüz daha ziyarete açılmadı.
Yapının kapısının hemen sağ yanında:
Bir taş var, bu taşta İsa’nın göğe yükselişi tasvir ediliyor. Nasıl anlatılıyor. Melek kanatlarının ortasında bir haç var. Kırılmış bir parça. Melek kanatları üzerinde Hz İsa tasvir edilmiştir.
ARAK ELOTS KİLİSESİ
Abulhamrants kilisesinin kuzeydoğusundadır. Kitabesine göre: 1031 yılında, Prens Vahram Pahlavuni tarafından, ağabeyi Krikor anısına yaptırılmıştır. 1217 yılında, güneyine bir gavit eklenmiştir.
Kırmızı, siyah ve kahverengi düzgün kesme taşlarla inşa edilmiştir. Dört yapraklı yonca planlıdır. Yapının kilise kısmı: günümüzde önemli ölçüde yıkılmış durumdadır.
Kuzey bölümü, nispeten ayaktadır. Bu nedenle, yapının cephe bölümü hakkında bir şey söylemek mümkün değil. Kalıntılardan yapının girişinin kuzey ve güney cephe eksenlerinde yer aldığı görülüyor.
Kilisenin güneyindeki eklenen gavit, daha sağlam durumda. Dikdörtgen planlı mekan, batıdaki daha geniş kuzey-güney doğrultusunda, dikdörtgen planlı iki bölüme ayrılmış. Doğu cephesi; Selçuklu geleneğinde düzenlenmiş. Kapının ve nişlerin arasında kalan yüzeyler, geometrik geçme motiflerle bezenmiş.
Yapı; taç kapısı ve örtü sisteminin Selçuklu yapıları ile olan benzerliği ve binanın mali işlerle ilgili olarak kullanılması nedeniyle, kervansaray olarak da adlandırılıyor.
ATEŞGEDE
Arak Elots kilisesi ile Gürcü kilisesi arasındadır.
Kitabesi yoktur. MS 1 ile 3’ncü yüzyıllar arasında, İran’da yaygın olan Sasani dönemi Zerdüşt inancına sahip insanların mabedi olarak kullanılmıştır. 4’ncü yüzyılda yapıldığı tahmin edilmektedir. Yani, Ani kalesinin kurucusu olan Kamsarakanlara ait bir yapıdır. Yani, Ani şehrindeki en eski yapıdır.
Yüksek silindirik kaideler üzerine oturtulmuştur. Bu silindirik kaideler, 1.30 metre çapındadır. Silindirik kaideler, 4 büyük sütunla taşınıyor. Bu sütunlar 1.80 metre aralıkla ve yaklaşık kare bir plan oluşturacak şekilde yerleşmiştir. Yapının, üst kısmı yıkılmıştır. 4 büyük sütunun oluşturduğu baldaken şemaya sahiptir. Sütunlar arası: 12’nci yüzyılda örülerek, dört yapraklı yonca planlı bir şapele dönüştürülmüştür. Çevresindeki yapıların da bir konut yapısından kaldığı tahmin ediliyor.
Yapının temelleri: 1909 yılında Nicolas Maar tarafından ortaya çıkarılmıştır.
GÜRCÜ KİLİSESİ
Arak Elots kilisesi ile aslanlı kapı arasında, ana yolun batısındadır. Kitabesi yoktur. Bu yüzden kesin inşa tarihi bilinmemektedir.
Ancak, güney cephesinde: Gürcistan Patriği Epifan’ın Ani şehrini ziyareti nedeniyle yazılmış ancak günümüze ulaşamayan kitabesinin 1218 tarihli olması, kilisenin bu tarihten önce yapıldığını gösterir. Yazıtta, Ani şehrinde yaşayan Gürcülere vaazı kaydedilmiştir. Öte yandan, Gürcüler şehri ilk olarak 1161 yılında ele geçirdiklerine göre, yapı 1161 yılı ile fermanın tarihi olan 1218 yılları arasında, büyük olasılıkla 13’ncü yüzyıl başında yapılmış olmalıdır.
Yapı: kırmızı ve gri renkli düzgün kesme taşlarla inşa edilmiştir. İki katlı yapının alt katı kripta olarak kullanılmıştır. Orijinal haliyle kubbesiz ve çatılı, dikdörtgen bir yapıdır. Girişi batı tarafındadır. Günümüzde nefin sadece kuzey duvarı ayakta kalmıştır. Bu duvar: kırmızı demirle tutturulmuş olarak görülmektedir. Güney duvarının büyük kısmı, 1840 yılında çökmüştür.
Gelelim kuzey duvarı üzerinde bulunan kabartmalara: Mevcut kuzey duvar, eşit aralıklarla yerleştirilmiş, iki sütun üzerine oturan, kademeli ve yarım daireli kemerlere bölünmüştür.
Doğudaki kemer gözünde: kabartma olarak Meryem’in Elizabeth’i ziyareti işlenmiştir. Bu sahnede: Meryem kendisi gibi hamile olan ve mucizevi bir şekilde Vaftizci Yahya’yı taşıyan kuzeni Elizabeth’e gider, birbirlerini kucaklarlar.
Bunun batısında ise, Meryem’e müjde sahnesi işlenmiştir. Burada melek Cebrail, Meryem’e hamile olduğunu, ondan doğacak olanın insanlığı kurtaracağını ve ona İsa adını vermesini söyler.
Onun hemen yanında, sağ taraftaki kemer içinde ise “Surp Stefanos’un” bir kabartma betimlemesi vardır.
ANİ KERVANSARAYI
Ateşgede tapınağı yanındadır.
Günümüzde yarısı yıkık olan Kervansaray, Selçuklu döneminde kare planlı olarak yapılmıştır. Kervansarayın, Emir Manuçehr döneminde yapıldığı tahmin ediliyor.
Kapı kemeri, kubbe içi ve renkli taşlarla süslü tavanları, Selçuklu dönemine ait bölgedeki en güzel yapılardan birisidir. Evet, inşa ve onarımında, İslami döneme ait çeşitli kültürlerin etkisi görülmektedir. Özellikle taç kapısı, tam bir Selçuklu tavrını yansıdır. Ancak yer yer Türk-İslam mimarisinde bulunmayan uygulamalar da görülür. Bu yüzden, yapının arkasında, 10’ncu yüzyılda inşa edilen Arekletos kilisesinin, daha sonra kervansaray ile birleştirilmiş olabileceğini düşündürür.
Yapının çevresi, 1909 yılında Nicolass Maar tarafından kazılmıştır.
ŞEHRİN KUZEYBATISI
GAGİK KİLİSESİ
Bostanlar deresine bakan yamaçtadır. Kazılarda ele geçen kitabelere göre: Kilise, MS 990 ile 1020 yılları arasında hüküm süren: Kral Gagik tarafından yaptırılmıştır. II Smbat’ın ölümü üzerine, yerine Kral I Gagik geçmiştir. Bu dönemde: Ani şehri, savaşlardan uzak ve refah içinde olmuştur. Kent imar edilmiş, büyük Katedral ve Surp Grekor kilisesi yaptırılmıştır.
Düzgün kesme taşlardan yapılmıştır. Üç basamaklı bir platform üzerine oturmuştur. Yapım teknik özelliklerine göre: Patrik Nerses tarafından, 642-662 yılları arasında, Ermenistan’da yaptırılan Zvartnos Katedraline benzerlik gösterir.
Harabe: 1906 yılında Nicolas Maar tarafından kazılmıştır. Maar burayı kazmadan önce çektiği fotoğraf günümüze ulaşmıştır. Bu fotoğrafa göre, burası bir tepe, tepenin üzerinde sadece, halen en yüksek payenin uç kısmı, alelade bir taş gibi, tepenin üstünde görülüyormuş.
Orada bulunan tunç bir heykel var, Kral Gagik heykeli, heykel Sen Petersburg şehrindeki Hermitaj müzesinde sergilenmektedir ve müzenin halen en değerli heykellerinden birisidir. Heykelde: Kral Gagik, elinde kilisenin maketini tutmaktadır. Ancak modelin üst kısmı yoktur. Bu yüzden, kilisenin görünüşü bilinmemektedir.
Ayrıca: Maar buradan bir bronz şamdan ve bir avize ile birçok dini obje çıkarmıştır.
ŞEHRİN ORTA KISMI
ANİ KATEDRALİ-FETHİYE CAMİİ
Ani şehrinin orta kısmında, Emir Ebul Manuçehr Camisinin kuzeydoğusundadır. Katedralin yapımına; II. Smbat zamanında başlanmış (980-989) ve Kral Gagik’in karısı Kraliçe Katranide tarafından, 1001 yılında tamamlattırılmıştır. Yapının en önemli özelliği yapının mimarıdır. Mimar Trdat Ortaçağ Ermenistan’ın en ünlü mimarıdır. Trdat, bu yapıyı yapmadan önce, Bizans İmparatorunun özel davetiyle İstanbul’a gitmiş ve Ayasofya’nın kubbesini onarmıştır. Trdat, burada da Ayasofya’daki payeleri kullanıyor.
Ayasofya’da duvar ve payeler arasında bir koridor, payeler arasında ana mekan ve merkezi nef ve yan neflerden oluşan bazilikal plan kullanılmıştır. Bu plan: insanlık tarihinde temel şeması bozulmadan en uzun süre kullanılan yapı şemasıdır. Önemli bir kilise ve tapınak mimarisidir.
Mimar Trdat: Ayasofya’daki planın aynısını burada da kullanıyor. Ancak bir şey hariç. Ayasofya’da nerede durursanız durun, yapının bütününü algılamak mümkün değil. Çünkü fil ayakları, yapıyı üç bölüme ayırır, mesela yan neflere geçince, yapının içinde başka bir bölüme geçme hissi oluşur. Sadece bulunduğunuz mekanı algılar, diğer mekanları algılayamazsınız. Burada o kadar büyük fil ayaklarına ihtiyaç yok, çünkü kubbe küçük. Çok büyük ayaklara ihtiyacı yok, daha küçük ayaklar yapıyor. Ayakları kademelendiriyor ve bu sayede bulunduğunuz yerden yapının her tarafını hissetmenizi sağlıyor, dolayısı ile genişlik algısı minicik bir dokunuşla sağlanıyor.
Yapı; kırmızı, siyah ve kahverengi, düzgün kesme taşlarla inşa edilmiştir. Üç basamaklı bir kaide üzerine oturtulmuştur. İçte: haç planlıdır. Katedralin kuzeydoğu duvarına bitişik olarak: kare planlı bir ek mekan, doğu duvarı önünde ise, bir şapel ile 2 mezar odası var.
Yapıya: kuzey, güney ve batı cephe eksenlerindeki birer kapıdan giriliyor. Katedralin cephelerinde: çok sayıda kitabe var. Karşılıklı cepheler: yaklaşık eş düzenlemeye sahipler. Ancak: kuzey cephenin, batı bölümü yıkılmış durumdadır.
Katedralin içinde: merkezdeki kare planlı mekan, köşelerde yer alan profilli birer fil paye ile sınırlandırılmıştır. Üzeri geçişli kubbe ile örtülmüştür. Ancak, kubbe günümüze ulaşmamıştır.
Katedral, 1064 yılında, Sultan Alparslan’ın Ani şehrini ele geçirmesinden sonra, camiye çevrilmiş ve ilk fetih namazı, burada kılınmıştır. Bu yüzden, büyük katedrale, Fethiye Camisi de denir.
Güzel bir yapı. Mutlaka gezmeniz gerek.
ŞEHRİN GÜNEYDOĞU BÖLÜMÜ
AZİZ PRKİTCH KİLİSESİ
Ani şehrinin güneydoğusunda, büyük katedrale yakın bir yerde. 1036 yılında yapılmış. Zemini daire planlıdır. Kilise mimarisi; kubbeli ve iki kısımdır. İç mekanda: sekiz köşegen var. Doğu istikametindeki yarım kubbe, diğer kubbeden daha geniş. 1036 yılında, kral III. Smbat tarafından yaptırılan kilise, 1291 ve 1342 yıllarında Atabekler tarafından restore edilir. 1930 yılında ise, yıldırım düşmesi sonucu, yarısı yıkılmış.
ARPAÇAY’IN KUZEY YAMACI
BAKİRELER MANASTIRI
Arpaçay’ın kuzey yamacındadır. Kitabesi olmayan yapının, mimari özelliklerine göre, 11. yüzyılın ikinci yarısına tarihlendirilmektedir.
Yüksek duvarlarla çevrili manastır: Azize Hripsime’nin rahibelerine adanmıştır. Günümüze, en iyi biçimde ulaşan yapısı: kilisesidir.
Oldukça küçük boyutlu olan kilise: kırmızı renkli düzgün kesme taşlarla yapılmıştır. Altı yapraklı yonca planına sahiptir. Güney yönde, kiliseye bitişik bir şapel var. Yapı: yüksek kasnak üzerinde yer alan külah ile örtülmüştür. Silindirik olarak başlayan kasnak, çift sıra kaval silmeden sonra, 12 cepheli hale dönüştürülmüştür.
İç mekana: batı cephe ekseninde bulunan, yarım daire kemerli bir kapı ile giriş sağlanıyor.
RESİMLİ: ST GREGORY TİGRAN HONENTS KİLİSESİ
1215 yılında, Anili bir tüccar olan Tigran Honents tarafından yaptırılmıştır. Haç planlıdır. Zemin katının iç mekanı, dört büyük sütunla kubbeye bağlanmıştır. Kilisenin çevresi, dikdörtgen planlı olup, cephelerin çatı alınlıkları, olağanüstü güzel rölyef hayvan figürleri ile süslenmiştir.
Kilise; özellikle iç mekandaki fresklerle ilgi çeker. İç cephe duvarları ile kubbe kısmında, Hz. İsa’nın doğumundan ölümüne kadar geçen olayları sembolize eden freskler var. Ani harabelerindeki ziyaretinizde burayı mutlaka görün.
