Elazığ Keban; Elazığ’da bulunduğum sırada Keban’a defalarca gittim ve özellikle bir keresinde hemen barajın aşağısında, barajdan çıkan suların aktığı ırmak kıyısındaki DSİ Misafirhanesinde kalırken, barajın kapakları açılmıştı, o gök gürültüsüne benzer uğultuyu hiç unutamıyorum. Kapaklar açıldığında gerçekten gerek görüntü ve gerekse ses olarak muhteşem bir ortam yaratılıyor, ancak sanırım yeterli yağışların olmaması nedeniyle kapaklar uzun süredir açılmıyordur.
Evet, baraj gölü oldukça güzel, gerek Keban ilçesinden barajın bendi üstüne çıkarak gezdim, bendin hemen karşısında sağ tarafta gölün kıyısında bir tesis vardı, bir de iskele, iskeleden tekne ile gölde gezilebiliyordu, gerekse baraj gölünün başka yerlerinde (örneğin Elazığ-Tunceli) kara yolu üzerindeki bölümlerinde gezdim, balık tuttum.
Keban, Elazığ ve çevresi için tam bir nimet, bir cennet, yörenin güzelliği, buralara yolunuz düşerse mutlaka Keban ilçesine gidin, bu güzellikleri görün, hatta yolunuz düşmese bile zaman ayırın ve gidin, yapıldığında Türkiye’nin gururu olan bu barajı gezin görün.
ULAŞIM
Keban, Elazığ arası uzaklık 46 km dir. Keban, Ağın arası uzaklık: 38 km.
TARİHİ
İlçenin hangi tarihte kurulduğu kesin olarak bilinmemektedir. Ancak 10’ncu yüzyıla ait bir yerleşim yeri olduğu, Keban barajının yanımı nedeniyle yörede gerçekleştirilen kazılar neticesinde ortaya çıkarılmıştır. Keban barajının yapımı sırasında, İstanbul Üniversitesi ve ODTÜ tarafından yapılan kurtarma kazılarında ele geçen arkeolojik buluntular, Keban ve çevresinin tarihine ışık tutmuştur. Keban, 1700’lü yıllardan itibaren, ekonomik yönden (simli kurşun madeni üretimi ve işletmesi) canlanmaya başlamıştır. Hatta 1834 yılına kadar; bölgede Eyalet Merkezi olduğu bilinmektedir. Ancak bir süre sonra Keban eski önemini kaybetmiş ve 1834 yılında Eyalet Merkezi Harput olmuştur. Neden Keban ismi? Osmanlı döneminde ve Osmanlı kayıtlarında, ilçenin adı “Keban Madeni” olarak geçmektedir. Cumhuriyetin kuruluşunda ise sadece “Keban” ismi kullanılmıştır. Keban kelimesi, eski yazılış olarak “Keben” şeklindedir. Keban adının anlamı ise “üstten aşma, aşırtma” dır. Keban adının en doğru izahı, Keban’ın coğrafi konumu ile ilgili olarak “dağ yolu” anlamına gelmektedir. Çünkü, Keban’da Taşbaşı mevkiine kadar olan 2.5 saatlik yol yalçın kayalarla kaplıdır.
GENEL
İlçe, Doğu Anadolu Bölgesinin Yukarı Fırat bölümünde yer alan küçük bir ilçedir. Keban denilince ilk akla gelen Keban Barajı ve Hidroelektrik santralıdır. Keban, ince ve uzun bir şerit halinde, küçük bir suyun kenarında ve dağların arasında kurulmuştur. Bunun sebebi, yörenin maden yatakları bakımından zengin olmasıdır. Öte yandan Keban’da mevcut olan bitki örtüsünün yani ormanların büyük bölümü, maden işletmeciliği sırasında yok edilmiştir. İlçe merkezi doğudan batıya doğru uzanan Bezirgan deresi, Nallı ziyaret tepesi, Bendin taşı ve Seftil tepesi arasında sıkışmış bir vadidedir. Bu vadi 2.5 km kadar uzanır ve meyve bahçeleri ile kaplıdır. Ortalama rakım 780 metredir. Bölge, 3’ncü derece deprem kuşağındadır. İklim durumuna bakıldığında, Keban barajı ve meydana gelen büyük göl, ilçenin iklimini değiştirmiştir. Tamamen karasal iklimin yani yazları sıcak ve kurak, kışları soğuk ve kar yağışlı geçen mevsim şartları zamanla değişmiş, ilçede günümüzde deniz iklimine yakın bir iklim görülmektedir.
KEBAN BARAJI VE HİDROELEKTRİK SANTRALI
Baraj yeri, Elazığ il merkezine 45 km ve Malatya’nın 65 km uzağındadır. Baraj: Karasu ve Murat nehirlerinin birleştiği yerden 10 km daha aşağıda, nehrin aktığı en dar boğazlardan birindedir. Karasu ile Murat nehirlerinin birleşmesiyle meydana gelen Fırat nehrinin bu birleşme noktasından itibaren, ilk uygun baraj yeridir. Ön çalışmaları 1936’lı yıllara kadar uzanır. Derivasyon tünelleri ile 1965 yılında fiilen yapımına başlanmış ve 1975 yılında tamamlanmıştır. Kaya dolgu ve beton ağırlık yapılarını içine alan, karma bir yapıdır. Baraj gölü 125 km uzunluğundadır. Genişliği yer yer değişmektedir. Türkiye’nin ikinci büyük suni gölüdür. (birinci: Atatürk baraj gölü) Fırat nehri su gücü enerjisi üretimi bakımından Türkiye’nin en büyük kaynağı durumundadır.
Keban barajı bu amaçla, Fırat üzerinde kurulmakta olan dev barajlar serisinin kilit noktasında bulunan ilk ana barajdır. Barajda elektrik üretimi yanında, balık üretimi de yapılmaktadır. Gölün çevresinde halkın yararlandığı mesire alanları da bulunmaktadır. Feribotla, göl üzerinden Pertek ve Çemişgezek ilçelerine geçiş yapılmaktadır. Özellikle iskelelerde ve Elazığ-Bingöl kara yolu üzerinde çok sayıda balık lokantası vardır.
NE YENİR
Keban yöresine yolunuz düşerse, tek bir öneri, ya alabalık ya da gölde üretilmiş sazan balığıdır. Ancak bunların çiftlik yani özel üretim balıkları olduğunu unutmamak gerek, yani suni yemle besleniyorlar ve bu suni yem balığın tadını etkiliyor, ama yine de oldukça lezzetliler. Özellikle, ben de Elazığ’da bulunduğu sürede ara sıra Keban baraj gölüne gidip balık tuttum, çiftlik değil doğal ortamda yakalanan oldukça büyük sazan ve aynalı sazan balıkları var. Hatta bir aralık gölün kıyısında bulunan deri fabrikasından göle fabrika artıkları atılıyor ve bunlar gölü ve avlanan balıkları olumsuz etkiliyordu ama sonradan fabrika kapatıldı. Göl üzerinde gerek yasal ve gerekse kaçak balık tutuluyor, orijinal balıklar çok lezzetli.
GEZİLECEK YERLER
YUSUF ZİYA PAŞA CAMİİ VE KÜLLİYESİ
Külliye, Keban ilçe merkezindedir. Çarşılar Mahdigeresinde eğimli bir arazidedir.
Sultan I. Abdülhamit’in saltanatı sırasında Keban’da valilik yapmış olan Yusuf Ziya Paşa tarafından 1794-1799 yılları arasında yaptırılmıştır. Yusuf Ziya Paşa, Keban eyalet merkezinde görev yapmış bir validir. Daha sonraları Sultan III Selim ve II. Mahmut dönemlerinde iki defa sadrazamlık yapmıştır. Keban’ın imarı için yoğun şekilde uğraşmıştır. Külliyeyi yaptırdıktan sonra külliyenin ihtiyaçlarını gidermek ve devamlılığını sağlamak için de yine aynı isimle bir vakıf kurmuştur.
Külliye: bir avlu çevresindeki cami, medrese, kütüphane, çeşme ve bunların biraz uzağından türbeden meydana gelir. Bu yapılardan sadece medrese günümüze ulaşmamıştır. Cami ve kütüphane, eğimli arazide teraslanmış bir avlu üzerine yapılmıştır. Avlunun giriş çıkışı için 3 kapısı vardır. Bunlardan: kuzeydoğu ve kuzeybatı yönlerinde bulunan 2 kapıdan merdivenle inilir. Güneybatıdaki kapıdan ise çıkılarak avluya girilir. Avlunun güney köşesinde “L” biçimli bir koridorun iki yanında, beş gözden oluşan hela bölümü vardır. Hela ile kütüphane arasındaki alanda ise, günümüze ulaşmayan medrese bulunduğu tahmin ediliyor. Medrese zaman içinde bakımsızlıktan yıkılmıştır. Kuzeybatıdaki kapının kemeri üstünde yapım yılı olarak; 1798 tarihli kitabe vardır.
Cami
Camide yuvarlak kemerli açıklıklı kapı üzerinde üç beyitlik bir kitabe vardır. Bu kitabede 1798 yılı yazılıdır. Kare planlı caminin orta kısmı dört sütunun taşıdığı kubbe ile örtülüdür. Kubbe kurşunla kaplıdır. Ana kubbenin eteğinde hurma ve çiçek açmış ağaçlar biçiminde dizilmiştir. Kenarlarda tonozlar vardır. Minber sadedi, mihrap ise gayet güzel taş işçiliği gösterir. Büyük tunç şamdanlar, üzerindeki bezemeler dikkat çeker. Harim kapısının iç içe iki yuvarlak kemeri arasında iki kitabe vardır.
Minare
Caminin batısında bulunan minare, tamamen müstakil olarak inşa edilmiştir. Minare: caminin kuzeybatı köşesindedir. Kesme taştan yapılmıştır. Tek şerefeli ve kurşun kaplı külahlıdır. Cami, günümüzde halen aktif bir ibadethane olarak kullanılmaktadır. Cami, Osmanlı mimarisinin ender örneklerinden birisidir, bu yüzden buralara yolunuz düşerse mutlaka gidin ve güzel camiyi görün. Özellikle: caminin mermer minberi, kubbe işlemeleri, ahşaptan yapılan kadınlar mahfili, vaaz kürsüsü, kapıları, pencere kepenkleri görülmeye değerdir.
Şadırvan
Caminin kuzeybatısındadır. Sekizgen haznesi mermerdir. Sekizgen planlı şadırvan üzerini örten kubbe bugün mevcut değildir.
Kütüphane
Yapı, caminin batısındadır. Avlunun kuzeybatısındadır. Üst katında bulunan kitabede 1797-1798 tarihleri yazılıdır. İki katlıdır. Kare planlıdır. Her iki katta birbirine benzer. Üst kata çıkış: cepheye yerleştirilen ahşap dikmeli, sakıflı ve üzeri sundurmalı merdivenle sağlanmıştır. Ancak bu merdiven yıkılmış ve yeniden ahşap olarak yapılmıştır. Yapısı mevcut zamanımıza gelebilen tek Elazığ ve çevresine ait kütüphanedir. Kütüphanenin kitapları farklı yerlere gönderilmiştir. Yani kütüphane günümüzde aktif değildir.
Türbe
Külliyenin kuzeybatısında, 300 metre uzaklıktadır. Türbe: kesme taştan yapılmıştır, kare planlıdır. Üst örtüsü tamamlanmadan bırakılmıştır. Sivri kemerli açıklıklı bir kapısı vardır. Kapının üzerindeki kitabe boştur. İki yanı, ikişer nişle süslenmiştir. Türbede, Yusuf Ziya Paşa’nın iki kızının defnedildiği tahmin edilmektedir. Türbenin doğu yönünde bir mezarlık bulunur. Türbenin önünde kapının solunda yapılan ayrı olarak kesme taştan inşa edilen çeşme vardır.
Çeşme
İlçe Merkezinde Yusuf Ziya Paşa kızının türbesinin yakınındadır. Osmanlı dönemi yapısıdır. Eyvanlı çeşme tipindedir. Düzgün kesme taştan yapılmıştır.
Hamam
Külliyenin güneydoğusunda 300 metre uzaklıktadır. Doğu-batı doğrultusundaki yapı, tek hamam olarak inşa edilmiştir. Üst örtüsü tamamen, beden duvarları ise kısmen yıkık durumdadır. Sıcaklık kısmı molozlarla doludur.
VAKIF HANI-DENİZLİ KERVANSARAYI
İlçe merkezine bağlı Denizli (Abidun) köyündedir.
Keban-Ağın kara yolunun 8’nci kilometresinden kuzeye dönüldükten sonra 1 km uzaklıktadır. Yapının kitabesi yoktur. Yapımına ait herhangi bir belgede de bilgi bulunmamaktadır. Ancak, Sultan IV Murat tarafından Bağdat seferi sırasında (1635-1638) yaptırılmış tipik bir Osmanlı eseridir. Öte yandan, bu yapı, Sultan IV Murat’ın Bağdat seferi sırasında kullandığı güzergaha oldukça uzaktır. Yani, yapım yılı ve yaptıran konusunda net bilgi yoktur. Kervansaray doğudan batıya giden antik yol (İpek yolu) üzerindedir. Yapı avlusuzdur. Taç kapısı cephede bir çıkıntı oluşturmaz ve yükselen bir eyvan biçiminde dışarı açılır. Bu özellikler, Selçuklu dönemine ait bir geç devir eseri olduğunu hissettirmektedir. Bu durum düşünüldüğünde, yapının 13 ile 14’ncü yüzyıl başlarında yapıldığı düşünülür.
Peki ne için kullanılmıştır? Büyük olasılıkla, Denizli Kervansarayı, Keban madenine odun kömürü getiren veya geçici işlerde çalışmak için gelenler tarafından konaklamak için kullanılmıştır. Hatta madende dönemsel olarak çalışan teknik elemanlar tarafından da kullanıldığı düşünülür.
Mimari özellikleri
Dikdörtgen planlıdır. Üzeri beşik tonoz örtülüdür. Kapalı avlulu kervansaray tipindedir. Yani sadece kapalı kısmı vardır. Kapalı kısmı küçük boyutlu bir kapı ile girilir. Hanın güney duvarında, tabandan yaklaşık 1 metre yükseklikte bir açıklık vardır. Silindir şeklindeki bu açıklığın, hanın temizliği yapılırken atıkların dışarıya atılması için kullanıldığı düşünülür. Yer döşemesine ait bilgi yoktur, günümüzde zemin toprak olarak durmaktadır. Kapı çift kemerlidir. İki kemer çevresinde yer alan kitabe tamamen silinmiştir. Tek kubbeli mescit, avlu ortasında havuzu, avlu batı kanadında hamamı ve yolcu odaları bulunmaktaydı.
Günümüz
Yapı günümüzde genel manada ayaktadır. Köylüler yapıyı depo ve ahır olarak kullanmaktadırlar. Ancak günümüzde bu bölge yakınlarında bu derece sağlam ve ayakta kalabilmiş başkaca kervansaray yapısı yoktur.
ÇIR ÇIR ŞELALESİ
Keban ilçesinin hemen girişindedir. Burada Keban Alabalık Tesisleri bulunur.
Şelale, 1974 yılında Keban barajının inşa edilmesinin ardından oluşmuştur. Barajdaki bir çatlaktan meydana gelebileceği düşünülse de, yapılan araştırmalar sonucundu suyun tamamen kaynak suyu olduğu tespit edilmiştir. Şelalenin bulunduğu alan, yılın 12 ayı, sabit 10 derece sıcaklığa sahiptir.
Şelale bölgesinde yetiştirilen alabalıklar, Türkiye’nin çeşitli yerlerine gönderilir. Alabalık pazarında, Keban alabalık markası ile yerini almıştır. Ziyaretçiler serin bir ortamda balık yiyebilmektedirler. Özellikle yaz aylarında yoğunluk yaşanıyor.
IV MURAT KÖPRÜSÜ
Keban ilçe merkezindedir.
Sultan IV Murat, Bağdat seferine giderken, askerlerinin geçişi için bu köprüyü yaptırdığı söylenir. Köprünün ayakları taştan yapılmıştır. Günümüzde köprü yıkık durumdadır. Yıkılan köprünün iki ayağına demir uzatılıp üstüne tahta konularak ulaşım sağlanmaktadır. Buraya yolunuz düşerse gidin görün hoş görülecek bir şey kalmamış, hani 4’ncü Murat köprüsü isminden bile şüpheliyim.
BUZLUK MAĞARASI
İlçe merkezine bağlı Altınkürek köyü sınırları içindedir.
Mağara giriş kısmı geniş olup 2-3 metre sonra daralmaktadır. Bu tünel, ilçede 1950’li yıllarda maden ocağı işletmesi tarafından kazılan ve maden çıkmayınca bir süre sonra kendi haline bırakılmıştır. Mağara 420 metre uzunluğunda ve 2 metre yüksekliktedir. Mağaranın en büyük özelliği: yazın soğuk, kışın ise sıcak olmasıdır. Yani bir tür doğal klima özelliği taşır. Sıcaklık, mağara içinde sabit 10 derece civarında bulunuyor. Dikine aşağı inişli uzanan mağaranın, yazın hava akışına paralel olarak buzlu olduğu söylenmektedir. Gelelim mağaranın en özel kısmına: son yıllarda burada “Soğuk Mağara” adı ile bir restoran kurulmuştur. Mağaradaki restorana gelenler, yaz günlerinde soğuk hava nedeniyle üşüyorlarmış. Dışarıda hava sıcaklığı 40-45 derece olduğunda, mağaranın içinde 10 derece ısı insanların ilgisini çekiyor.
KEBAN KÖPRÜSÜ
Köprü Erzincan-Elazığ kara yolunda Fırat Nehri üzerindedir. Keban Barajı ve Hidroelektrik santralı duvarının hemen altındadır. Doğal manzarasıyla ilgi çekiyor.
KALEBAN (YASSI KALE)
İlçe merkezine bağlı Ulupınar köyündedir. Buranın antik dönemde savunma amacıyla yapılmış bir gözetleme kulesi olduğu tahmin ediliyor. Kale yüksek bir tepe üzerindeki kayalıklarda kurulmuştur. Bugün, alanda çok miktarda taş vardır.
BEYDEĞİRMENİ KÖYÜ MİRALI MEZRASI KAYA MEZARLARI
İlçe merkezine bağlı Beydeğirmeni Köyü Mirali Mezrasındadır.
Elazığ-Keban kara yolunun yaklaşık 5’nci kilometresinde, yolun güney batısında 5 km içeridedir. Kaya mezarları, köyün batısında, 100 metre yükseklikteki bir tepe üzerindedir.
1’nci Mezar Odası: Tepenin güney yamacındadır. Ana kayaya oyulmuş olan ve muhtemelen dikdörtgen formlu bir girişe sahiptir. Mezar odasının girişi tahrip edilmiştir. Mezarın içerisinde kline yani ölünün yatırıldığı sedir bulunmamaktadır. Ancak sağ duvarda bir niş bulunur.
2’nci Mezar Odası: 1’nci mezarın kuzeyinde, tepenin doğuya bakan yamacındadır. Dikdörtgen formlu girişi vardır. Mezar odasının içi ve tavanı tahribata uğramıştır. Bu mezar odasının kuzeyinde, tepeye doğru çıkan kayaya oyulmuş basamak izleri vardır. Tepenin üstünde, yaklaşık 3 x 4 metre boyutlarında muhtemelen gözetleme kulesine ait, harçlı duvar izleri bulunur. Merdivenlerin bu gözetleme kulesine çıktığı tahmin edilmektedir. Tepenin köye doğru inen doğu yamacında çatı kiremitleri ve seramik parçaları bulunmuştur.
KEBAN SARKIT DİKİT MAĞARASI
Mağara “Gümüşkaya” mağarası olarak da bilinir. Kısa bir süre önce keşfedilmiştir. Dağın eteğindeki dik kayalıklarda zorlu tırmanış sonucu buraya ulaşılır. Mağaranın hangi çağa ait olduğu bilinmez. Mağara 200 metre derinliktedir. Mağarada milyonlarca yıllık olduğu değerlendirilen oluşumlar görülebilir.
