Günümüzde Aksaray semtinin bulunduğu yerde, Bizans döneminde şehrin en önemli meydanlarından olan “Bovis Forum” meydanı bulunuyordu.
Günümüzdeki semt, Aksaray ismini: Fatih Sultan Mehmet’in Sadrazamı İshak Paşanın: 15’nci yüzyılda, İstanbul şehrinin nüfusunu arttırmak için, Anadolu’dan getirtip buraya yerleştirdiği Aksaraylılar’dan almıştır. Karamanoğlu Beyliği ortadan kaldırılınca, beylik halkının büyük bölümü, zorunlu göçe tabi tutularak buraya getirilmiştir.
Günümüzde Aksaray
Aksaray Fatih ilçesine bağlıdır. Özellikle son dönemde bir İngiliz gazetesinin haberiyle gündeme gelen Aksaray: İstanbul’un tarihi yarımadasında tüm toplu taşıma araçlarının kesişim noktasında yer alır. Akşamları özellikle ara sokaklara girilmez. İSKİ binasından Yenikapı Marmaray istasyonuna kadar olan bölümde: genellikle Gürcüler, tinerciler, uyuşturucu bağımlıları ve fuhuş bulunur. Aksaray’ın Metro istasyonu bölgesinde ise Suriyeliler, artan hırsızlık ve Arapça tabelalar dikkati çeker.
PERTEVNİYAL LİSESİ
Okul: Sultan II. Mahmut’un eşi ve Sultan Abdülaziz’in annesi Pertevniyal Sultan tarafından, camiyle birlikte yaptırılmıştır. Valide Sultan: caminin yanına çeşme, kütüphane ve Sultan II. Mahmut adına bir okul yaptırır. Bu yüzden okulun ismi “Mahmudiye Mektebi” olarak anılır. 1883 yılında vefat eden Valide Sultan, okulun ihtiyaçlarının karşılanması için vakıf gelirleri bırakmıştır.
1872 yılında hizmete giren kagir okul binası: 2 katlı ve 8 odalıdır. Okul binasının alt katı sıbyan mektebi ve üst katı ise rüştiye olarak düzenlenmiştir.
1911 yılındaki yangında, okul binası tamamen yanar. 1930 yılında ise, mimar Sırrı Arif Bey tarafından, bugünkü binanın güney bölümündeki modern ve betonarme bina yapılır. Pertevniyal Lisesi adını alan bu okul, 1930 yılında eğitime başlar.
PERTEVNİYAL VALİDE SULTAN CAMİ
Aksaray meydanındadır. Günümüzde, cami trafik sorunlarından yoğun olarak etkilenmektedir.
Burası bir külliye olarak yaptırılmıştır. Külliyede: cami, çeşme, kütüphane ve Valide Sultan için yaptırılan türbe bulunur.
Cami: Sultan II. Mahmut’un eşi ve Sultan Abdülaziz’in annesi Pertevniyal Sultan tarafından, 1871 yılında yaptırılmıştır. Caminin üzerine yapıldığı arsa: 19’ncu yüzyılın ikinci yarısında yanan Hacı Mustafa Ağa cami veya diğer adıyla Katip Caminin arsasıdır.
Caminin temel atma töreni zamanın devlet ileri gelenleri, din bilginleri ve hocalarının katıldığı büyük bir şölen gibi olmuş, Valide Sultan şöleni, meydanı görebilen bir evin penceresinden izlemiştir.
Caminin planları: Sarkis ve Agop Balyan kardeşlere aittir. Sarkis Balyan tasarımı ve çizimini Valide Sultan’ın “Ortaköy camii kadar olsun” şeklindeki emrine göre düzenlemiş, cami harimini Ortaköy camisinin harimi kadar yapmış, fakat avlusunu ondan daha geniş tutmuştur.
Caminin mimarı Sarkis Balyan olmakla birlikte, tasarıma Agop Balyan da katılmış, çizim işlerini Osep yapmıştır. Uygulama ve şantiye yönetimi için Bedros Kalfa ve duvarcı Ohannes ve dülger kolbaşısı Dimitri görevlendirilmiştir. Bazı kaynaklarda yapı mimarı olarak İtalyan Montani gösterilmişse de bu konuda herhangi bir delil sunulmamıştır.
Klasik cami üslubundan oldukça farklıdır. Ekliktik tarzdaki yapının, özellikle ön cephesindeki süslemeler dikkati çeker. Bunlar gotik motiflerdir. Avrupa’da ortaya çıkmış ve genelde Katedrallerde en belirgin özellikleri görülen gotik motiflerin bu camide görülmesi ilgi çekmektedir.
Yapı: küçük olmasına rağmen, yüksek kubbesi, tek şerefeli iki geniş minaresi, geniş iç mekanı ile dikkat çeker. Ana mekan: 10 x 10 metrelik, kare alt yapıya oturan, onaltıgen kasnaklı bir kubbeyle örtülüdür.
Caminin tek şerefeli iki minaresi, Dolmabahçe camisinin minarelerinden daha geniş tutulmuştur. İç mekan bakımından da Dolmabahçe camisinden daha geniştir. İç mekanda baştan sona kadar: altın yaldızla parlatılan, mavi rengin egemen olduğu kalem işi süslemeler bulunur.
Caminin 3 kapısı vardır. Kuzeydeki kapı oldukça sadedir. Doğudaki kapının iki yanı, oval biçimde düzenlenmiş olup nişlerle hareketlendirilmiştir. Basık kemerli kapı açıklığının üzerinde, 3 satır halinde 6 beyitlik bir kitabe ve üstünde tuğra bulunur. Batıdaki avlunun kapısı yani Aksaray tarafındaki kapı, abidevi olarak tasarlanmıştır. Mermer kabartmalı ve bitkisel süslemeli olarak tasarlanan alınlığın ortasında Sultan Abdülaziz’in tuğrası yerleştirilmiştir.
Bir kaide üzerine oturan, alttan 1 metre yüksekliğe kadar kabartma motiflerle işlenmiş, iyon tarzına benzer başlıklara sahip, ikiz sütunlarla taşınan, sivri kemerlerin konturları ince bir kuşakla çevrelenmiştir. Sonuç olarak: bu kapı, Osmanlı taş oymacılık sanatının nadir örneklerinden birisidir ve İstanbul’daki camilerde pek alışık olunmayan bir güzelliktedir. Arşiv belgelerinde yer almamasına rağmen, bazı araştırmacılar bu kapının mimar Giorgio Cociffi’ye ait olabileceğini ileri sürerler.
Caminin içi: gözü yoracak derecede yoğun kalem işleriyle süslenmiştir. Mavinin hakim olduğu mekanda, bitkisel süslemelerin yanı sıra yıldız düzenlemeleri de görülür. Pandiflerde büyük büyük yıldız, kubbe merkezlerinde ise çevresi grift süslemeli yazı madalyonları vardır. Bu ağır süslemelerin arasında, bütün duvarları boydan boya dolaşan çift sıra mukarnaslı mermer süsleme şeridinin üzerinde bir kitabe kuşağı mevcuttur.
Türbe
Aslında caminin kıble tarafında olması gereken, ancak avlunun kuzeybatı köşesinde bulunan Valide Sultanın türbesinde: kendisiyle birlikte torunu Yusuf İzzeddin Efendinin oğlu Mehmet Saadettin Efendi gömülüdür. İlk olarak 1926-1929 yılları arasında, tramvay yolunun genişletilmesi için sökülen türbe: Prost projesiyle daha da geri çekilmek üzere, 1958 yılında yıktırılmıştır. Vatan ve Millet caddelerinin açılmasından sonra Aksaray meydanının yeniden düzenlenmesi sırasında, 1968-1969 yılları arasında, türbe bugünkü yerine monte edilmiştir.
Mermer şövesi ve dört adet penceresiyle son derece sade bir giriş cephesi vardır. Kapısının üzerinde celi sülüsle ayet yazılıdır. Türbenin, yan sokağa bakan cephesi çok daha gösterişlidir ve tamamen mermer işçiliği görülür. 1958 yılında türbe yıktırıldığında Valide Sultanın naaşı: bir süre Topkapı Sarayında muhafaza edildikten sonra II. Mahmut türbesine padişahın sandukasının altına gömülmüş ve ardından tekrar burada yapılan türbesine nakledilmiştir.
1956-1959 yılları arasında, Aksaray Meydanı düzenlemesinde: sebil ve camiye ait diğer bazı unsurlar kaldırılmış veya yerleri değiştirilmiştir. Yerleri değiştirilen eserler: türbe, muvakkithane ve sebildir. 1974 yılında üst geçit ve yer altı çarşısının yapılmasıyla, cami ve sebil yol kotunun altında kalmıştır.
Cami: 2010 yılında restore edilmiştir.
PERTEVNİYAL VALİDE SULTAN KÜTÜPHANESİ
Caminin yanına, 1871 yılında bir kütüphane yaptırılmıştır. Cami girişinin sağ yanında bulunan kütüphane 1872 tarihli vakfiyesi ile 828 cilt kitap vakfetmiştir.
20’nci yüzyılın başlarında, birçok vakıf kütüphanesi, Yavuz Selim’deki kütüphaneye nakledilmiş, ancak Pertevniyal Valide Sultan Kütüphanesi yerinde bırakılmıştır. 1945 yılına kadar buradaki faaliyetini sürdüren kütüphane, bu tarihte Süleymaniye Kütüphanesine nakledilmiş, yeri de aradaki duvar kaldırılarak camiye katılmıştır. Halen Pertevniyal Valide Sultan Kütüphanesinin koleksiyonunda 329 yazma ve 557 basma kitap bulunmaktadır.
